GİRİŞ

Erzurum Kongresi, Amasya Genelgesinde belirtildiği gibi Meşrutiyetin yıldönümü olan Rumi/Mali takvime göre 10, Miladi takvime göre 23 Temmuz 1919’da toplanmıştır.

Kongre için eski bir okul binasında (Ermeni Sansaryan Mektebi ki bu bina sonradan yıkılmış ve yerine şimdiki Yapı Usta Okulu binası yapılmıştır) bir salon hazırlanmıştı. Kolordu bandosu marşlar çalmaktadır. Delegeler okulun bahçesinde toplanmıştır. Saat on bire doğru bahçedeki açılış töreni başladı. Kurbanlar kesildi. Trabzon’un Şiran delegesi Müftü Hasan Efendi bir dua ve amaca uygun bir konuşma yaptı. Açılıştan sonra, delegeler salona geçmiştir. Açılış gibi kapanış da dualarla olmuştur Törende Kazım Karabekir Paşa da bulunmuş fakat toplantı salonuna girmeyip yanındaki subaylarla birlikte ayrılmıştır.

Kongre delegeleri, içeriden ve dışarıdan, her yanından düşmanlar ve tehlikelerle sarılmış bir vatanın evlatları olarak yok olmaktan kurtulma çabası içinde, dünyaya meydan okumaya, Türkün yok edilemeyecek bir millet olduğunu apaçık göstermeye, Türk Millî Mücadelesi’nin “Millî Birlik” temelini atmaya hazırlanmaktadırlar. Kongrenin güvenliğini sağlamak amacıyla okul kapısında bir nöbet hizmeti düzenlenmiştir. Mustafa Kemal’in yaveri Cevat Abbas ve Recep Zühtü ile daha başkaları burada muhafız olarak görev almışlardır.

Bu sırada Mondros Mütarekesi hükümleri gereğince Türk ordusuna ait silahları toplayarak işgal kuvvetlerinin kontrolündeki depolara sevk ve ordunun terhis işini kontrol etme, Mütareke şartlarının yerine getirilip getirilmediğini denetleme, aslında bağımsız bir Ermenistan kurulması imkânlarını araştırmakla görevlendirilen Alfred Rawlinson çalışmalarını sürdürmektedir. Kongreden bir gün önce Mustafa Kemal’i ziyaret eden Rawlinson, Kongrenin toplanmamasının daha iyi olacağını ısrarla savunup bunun sakıncalarını tekrar etmiştir. Rawlinson’un bu küstahlığı karşısında hiddetlenen ve hayretler içinde kalan Mustafa Kemal Paşa; “Kongrenin muhakkak toplanacağını, milletin buna karar verdiğini, ne İngiltere Hükümeti’nden ne Rawlinson’dan müsaade istenmediğini” söylemiştir. Kongre fikrinden vazgeçilmezse buna kuvvet kullanarak engel olunacağı tehdidine karşılık olarak “Türk milletinin mecburi ve zaruri olarak, kuvvete kuvvetle karşı koyarak milletin kararını yerine getireceğini, ne pahasına olursa olsun kongrenin toplanacağını” kesin olarak ifade etmiştir. Tehditleri boşa giden Rawlinson, kongreyi yakından takip etmek ve bilgi almakla yetinmiştir.

KONGRE ÇALIŞMALARI

Kongre salonu öğrenci sıraları ile doldurulmuştur. Ön tarafta da orta büyüklükte bir başkan kürsüsü ve iki yanında kâtiplerin oturacağı yerler bulunmaktadır. Delegeler ve Mustafa Kemal Paşa öğrenci sıralarına oturdular. Kongre başladı. Kongreyi en yaşlı delege sıfatıyla Trabzonlu Eyübzade İzzet Efendi açacaktır. İzzet Efendi Erzurumlulara karşı bir dostluk gösterisinde bulunarak, Kongreyi açma şerefini Erzurumlu Hoca Raif Efendiye bırakmıştır. Hoca Raif Efendi kürsüye çıktı. Delegelerin yoklaması yapıldı.

Kongreye toplam 56 delege katılmıştır. Yayımlanmış delege listelerinde bu sayı genellikle 54 ya da 53 olarak kaydedilmişse de bunun hatıraların yazılması sırasındaki unutkanlıklardan ileri geldiği tahmin edilmektedir.  Erzurum Kongresi başkanlık divanı kâtip üyesi Trabzon’un Vakfı Kebir delegesi öğretmen Abdullah Hasib Bey tarafından delege sayısı 56 olarak gösterilmiştir. Diyarbakır ve Elazığ delegeleri ise Damat Ferit’e bağlı valilerin engellemeleri sebebiyle Kongreye katılamamışlardır.

Yoklama tamamlandıktan sonra geçici başkan Hoca Raif Efendi kısa bir açış konuşması yapmıştır. Kısa konuşmasında, “Hakkımızda düşünülen şey idam kararıdır. Oturtulmak istenilen yer de idam sehpasıdır” dedikten sonra Kongreyi yönetecek bir başkan seçilmesini isteyerek sözlerini bitirdi. Bunun üzerine Trabzon’un Sürmene delegesi Ömer Fevzi Bey, delegelerin yeni bir araya geldiklerini, uygun bir başkanın bulunabilmesi için başkanlık divanı seçiminin ertesi güne bırakılmasını, böylece delegelerin birbirlerini tanımak imkânı bulacaklarını söyledi. Buna karşılık Trabzon’un Merkez delegesi Servet Bey, aday göstermek mecburiyeti olmadığını, herkesin serbestçe istediğine oy verebileceğini, seçimlerin ertesi güne bırakılmasının lüzumsuz olduğunu ifade etti. Sonunda seçimlerin ertelenmesini isteyenlerin ısrar ve dayatmalarına rağmen teklifleri reddedilerek başkanlık divanı seçimine geçildi. İlk olarak başkan seçimi yapıldı. Mustafa Kemal Paşa’dan başka aday yoktu. Gizli oylamaya başvuruldu. Kongre tutanağına göre oy sayımı sonucunda Mustafa Kemal Paşa 38 oyla kongre başkanlığına seçildi. Raif Efendiye 2, Servet Beye 1 oy verilmiş, 3 olumsuz ve 3 çekimser oy kullanılmıştır. Buna göre delegelerden 5 ya da 8 kişi oylamaya katılmamıştır.

Başkanlık kürsüsüne çıkan Mustafa Kemal, delegelere teşekkür eden ve içinde bulunulan durumu ana hatlarıyla sergileyen bir konuşma yapmıştır.

https://www.drkemalkocak.com/2022/07/27/mustafa-kemal-pasanin-erzurum-kongresinin-acilisinda-yaptigi-konusma/

Kongre başkanının bu konuşmasından sonra, kongre başkanlık divanı(kurulu) seçimleri yapılmıştır. İki başkan vekilliğinden birine Erzurumlu Hoca Raif Efendi, ötekine Trabzonlu İzzet Bey, kâtipliklere de Erzurum Karaköse delegesi Necati Bey ile Trabzon’un Vakfıkebir delegesi Abdullah Hasib Efendi seçilmişlerdir.

Erzurum Kongresinde 14 gün süren çalışmalar sonucunda; amacı, savunulacak/uyulacak/uygulanacak ilkeleri ve teşkilatın işleyişini içeren bir kararlar demeti (nizamname) ile temel görüşleri açıklayan bir bildiri(beyanname) hazırlanmış ve kabul edilmiştir. Kongrenin son günü 7 Ağustos 1919’da yapılan 13. Oturumda Temsilciler Kurulu (Temsil Heyeti) seçimleri yapılmıştır. Temsilciler Kuruluna aşağıdaki 9 kişi seçilmiştir:

Delege olmalarına rağmen Erzurum’a gelemeyen Bekir Sami ve Hacı Musa Beyler ile Sadullah Efendi, kendileri yokken Temsil Heyetine seçilmişlerdir. Bu durum, kabul edilen nizamname (tüzük) hükümlerine uymanın yanında, bulundukları bölgelerde etkili olan kişileri kurula almak anlayışının bir sonucudur.

Çalışmalarını bitiren Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal’in kısa bir konuşması ile kapanmıştır:

“Muhterem Efendiler,

Milletimizin ümidi necat ile çırpındığı en heyecanlı bir zamanda fedakâr Heyeti muhteremeniz her türlü mezahime [mezalime] katlanarak burada, Erzurum’da toplandı. Hassas ve necip bir ruh ve pek salâbetli [isabetli] bir iman ile vatan ve milletimizin halâsına ait esaslı mukarrerat [kararlar] ittihaz etti [aldı]. Bilhassa bütün cihana karşı milletimizin mevcudiyetini ve birliğini gösterdi. Tarih bu kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir. Heyeti muhteremenizin [muhterem heyetinizin], rüfekayı kiramımın [şerefli arkadaşlarımın] hakkımda gösterdiği samimi muhabbet [sevgi] ve itimat [güven] âsarına buradan alenen teşekkür etmeyi bir vecibe [görev] addederim. Bu felâhpira [kurtuluşu süsleyen] içtimaımız [oturumumuz]  hitampezir [sona ererken] olurken Cenabı Vahibül’âmal Hazretlerinden avnü hidayet ve Peygamberi Zişanımızın ruhu pür fütuhundan feyzü şefaat niyaziyle vatan ve milletimize ve devleti ebed müddetimize mes’ut akibetler temenni ederim.”

Kongrenin sona erdiği gün, kongre adına yayımlanan ve Erzurum’da 10.8.1335 [1919] tarihinde “Türk Basımevi”nde basımı yapılan beyanname kongrenin sona erdiği gece bütün ülkeye telgrafla duyurularak ilan edildiği gibi matbu olarak da her tarafa binlerce nüsha halinde gönderilmiştir.

ŞARKİ ANADOLU MÜDAFAAİ HUKUK CEMİYETİ

Erzurum:

7 Ağustos 1335

Şarki Anadolu Vilâyatının Erzurum Kongresi Beyannamesi

 [Doğu Anadolu Vilayetlerinin Erzurum Kongresi Beyannamesidir]

Mütarekenin akdini müteakip gittikçe artan ahdi şikenane [anlaşma tanımaz]  muamelat [muameleler] ve İzmir, Antalya, Adana ve havalisi gibi aksamı mühimmei memalikimizin [memleketimizin önemli kısımlarının] fiilen işgali ve Aydın vilayetinde ika edilen [yapılan] tahammülsüz [tahammül edilemez] Yunan fecayii [faciaları] ve Ermenilerin Kafkasya dâhilinde hudutlarımıza kadar dayanan katliam ve imhayı İslam siyasetiyle istila hazırlıkları ve Karadeniz sahilinde Pontus hayalini tahakkuk ettirmek [gerçekleştirmek] gayesiyle hazırlıklar yapılması ve sırf bu maksatla Rusya sahillerinden akın akın muhacir namı altında gelen yabancı Rumların ve bu meyanda [bunların arasında]  da müsellah eşkiya [silahlı eşkiya] çetelerinin sevk ve celb edilmesi gibi hadisat [hadiseler] karşısında mukaddes vatanın inkisam [bölünme] ve inhilal [yok olma] tehlikesini gören milletimiz hiçbir iradei milliyeye [milli iradeye] istinad etmeyen [dayanmayan] hükûmeti merkeziyetimizin [merkezi hükumetimizin] bu alam [acılar] ve fecayie [facialara] çaresaz olamayacağına [çare bulamayacağına] emsali meş’umesiyle [uğursuz örnekleriyle] kani ve birçok müessirat tahtında [etkiler altında]  ihtimal ki daha elim [acı] ve gayrı kabili hazım [sindirilemez] ve kabul mukarrerata [kabul edilemez kararlara] da serfüru edeceğinden [boyun eğeceğinden] tamamiyle endişenak [endişeli] bulunuyor. Binaenaleyh kendini en yakın ve en hunin [kanlı] tehlikeler karşısında gören Şarki Anadolu vilâyatının [Doğu Anadolu Vilayetlerinin] mukadderatını bizzat muhafaza gayesiyle her taraftan vicdanı milliden doğmuş cemiyetlerin iştirakiyle [katılmasıyla] ahiren mün’akid olan [yapılan] Erzurum Kongresi 7 Ağustos sene 1335 [7 Ağustos 1919] tarihinde mesaisine hitam [son] vererek biltaffı taala [Allah’ın lütfuyla] bervechiati [aşağıdaki] mukarreratı [kararları] ittihaz etti [aldı]:

1 — Trabzon vilâyeti ve Canik sancağiyle Vilayatı Şarkiye namını taşıyan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretülaziz, Van, Bitlis vilayatı [vilayetleri] ve bu saha dâhilindeki elviyei müstakile [müstakil sancaklar] hiçbir sebep ve bahane ile yekdiğerinden ve camiayı Osmaniye’den ayrılmak imkânı tasavvur edilmeyen bir küldür[bütündür]. Saadet ve felâkette iştiraki tammı [tam ortaklığı] kabul ve mukadderatı hakkında ayni maksadı hedef ittihaz eyler[alır]. Bu sahada yaşayan bilcümle anasırı İslâmiye [bütün İslami unsurlar] yekdiğerine karşı mütekabil [karşılıklı] bir hissi fedakâri [fedakârlık hissi] ile meşhun [dolu] ve vaziyeti ırkiye ve ictimaiyelerine [ırki/etnik ve sosyal durumlarına] riayetkâr [saygı gösteren, sayan] öz kardeştirler.

2 — Osmanlı vatanının tamamiyeti [bütünlüğü] ve istiklâli millimizin [milli bağımsızlığımızın] temini ve makamı saltanat ve hilâfetin [saltanat ve hilafet makamının] masuniyeti [dokunulmazlığı] için Kuvayı Milliye’yi âmil [etken, etkili] ve iradei milliyeyi hâkim [milli iradeyi egemen] kılmak esastır.

3 — Her türlü işgal ve müdahale, Rumluk ve Ermenilik teşkili gayesine matuf [yönelik] telâkki edileceğinden [anlaşılacağından/görüleceğinden] müttehiden [birlikte] müdafaa ve mukavemet esası kabul edilmiştir. Hâkimiyeti siyasiye [siyasi egemenliği] ve muvazenei içtimaiyeyi [sosyal dengeyi] muhil olacak [bozacak]  surette anasır-ı Hristiyaniyeye [Hristiyan unsurlara] yeni bir takım imtiyazat itası [ayrıcalıklar verilmesi] kabul edilmeyecektir.

4 — Hükûmeti merkeziyenin [merkezi hükumetin] bir tazyiki düveli [devletlerin bir baskısı] karşısında buraları terk ve ihmal iztırarında [mecburiyetinde] kalması ihtimaline göre makamı hilafet ve saltanata [hilafet ve saltanat makamına] merbutiyeti [bağlılığı] ve mevcudiyet ve hukuku milliyeyi [milli varlığı ve hakları] kafil [garanti edici] tedabir [tedbirler] ve mukarrerat [kararlar] ittihaz olunmuştur [alınmıştır].

5 — Vatanımızda öteden beri birlikte yaşadığımız anasırı gayri müslimenin [Müslüman olmayan unsurların] kavanini devleti Osmaniye [Osmanlı Devleti kanunları] ile müeyyed [teyid edilmiş, kuvvetlendirilmiş] hukuku mükteseblerine [kazanılmış haklarına] tamamiyle riayetkârız [saygılıyız]. Mal ve can ve ırzlarının masuniyeti [dokunulmazlığı] zaten mukteziyatı diniye [dinin gereği/gerektirdiği] an’anatı milliye [milli gelenekler] ve esasatı kanuniyemizden [kanunu esaslarımızdan] olmakla, bu esas kongremizin kanati umumiyesiyle [genel kanatiyle] de teyid olunmuştur.

6 — Düveli itilafiyece [İtilaf Devletlerince], mütarekenin imza olunduğu 30 Teşrinievvel sene 1334 [30 Ekim 1918] tarihindeki hududumuz dâhilinde [sınırlarımız içinde]  kalan ve her mıntakasında [bölgesinde] olduğu gibi Şarki Anadolu vilayetlerinde de ekseriyeti kahireyi [ezici çoğunluğu] İslamlar teşkil eden ve harsi [kültürel], iktisadi tefevvuku [üstünlüğü] Müslümanlara ait bulunan ve yekdiğerinden gayri kabili infikak [ayrılması imkânsız] öz kardeş olan din ve ırkdaşlarımızla meskûn memalikimizin [topraklarımızın] mukasemesi [bölünmesi] nazariyesinden bil kulliye [bütünüyle] sarfı nazarla [vazgeçerek] mevcudiyetimize [varlığımıza], hukuku tarihiye, örfiye ve diniyemize [dini, örfi ve tarihi haklarımıza] riayet edilmesine ve bunlara mugayir [aykırı] teşebbüslerin tervic olunmamasına [desteklenmemesine] ve bu suretle tamamiyle hak ve adle [adalete] mustenid [dayanan] bir karara intizar olunur [beklenilmektedir].

7 — Milletimiz insani, asri gayeleri tebcil [yüceltir] ve fenni, sınai ve iktisadi hal ü ihtiyacımızı [hal ve ihtiyacımızı] takdir eder. Binaenaleyh [bunun üzerine, bundan dolayı] devlet ve milletimizin dâhili [iç] ve harici [dış] istiklali [bağımsızlığı] ve vatanımızın tamamisi [vatanımızın bütünlüğü] mahfuz [saklı] kalmak şartiyle altıncı maddede musarrah [belirtilen] hudud dâhilinde [sınır içinde] milliyet esaslarına riayetkâr ve memleketimize karşı istila emeli beslemiyen herhangi devletin fenni, sınai, iktisadi muavenetini [yardımını] memnuniyetle karşılarız ve bu şeraiti adile ve insaniyeyi  [adil ve insani şartları] muhtevi [içeren, kapsayan] bir sulhun da acilen takarrürü [kararlaştırılması] selameti beşer [insanlığın selameti] ve sükûnu âlem [âlemin sükûnu] namına ahzı amali milliyemizdir [başlıca milli emellerimizdendir].

8 — Milletlerin kendi mukadderatını bizzat tayin ettiği bu tarihi devirde hükûmeti merkeziyemizin [merkezi hükumetimizin] de iradei milliyeye [milli iradeye] tabi olması zaruridir. Çünkü: iradei milliyeye gayrı müstenid [dayanmayan] herhangi bir hey’eti hükûmetin [hükumet heyetinin] indi [kendince] ve şahsi mukarreratı [şahsi kararları] milletçe muta [verilmiş] olmadıktan başka haricen [dışarıda] de muteber [geçerli] olmadığı ve olamayacağı şimdiye kadar mesbuk ef’al [yapılan işler] ve netayic [neticeler] ile sabit olmuştur. Binaenaleyh milletin içinde bulunduğu hali zicret [sıkıntı] ve endişeden kurtulmak çarelerine bizzat tevessülüne [başvurmaya] hacet kalmadan hükûmeti merkeziyemizin meclisi milliyi [milli meclisi] hemen bila ifatei an [an kaybetmeden] toplaması ve bu suretle mukadderatı millet ve memleket hakkında ittihaz eyleyeceği [alacağı] bilcümle mukarreratı [bütün kararları] meclisi millinin murakabesine [denetimine] arz etmesi mecburidir.

9 — Vatanımızın maruz kaldığı alam [acılar] ve hadisat [hadiseler, olaylar] ile ve tamamen ayni maksatla vicdanı milliden doğan cemiyetlerin ittihat [birleşmesinden] ve ittifakından hâsıl [meydana gelen, oluşan] olan kitlei umumiye [genel kitle/topluluk] bu kerre “Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti” ünvaniyle tevsim olunmuştur [adlandırılmıştır]. İşbu cemiyet her türlü fırkacılık [particilik] cereyanlarından aridir [arınmıştır]. Bilcümle [bütün] İslam vatandaşlar, cemiyetin azayı tabiiyesindendir [tabii/doğal üyelerindendir].

10 — Kongre tarafından müntehip [seçilmiş] bir “Hey’eti Temsiliye” kabul ve köylerden bil itibar [başlayarak] vilayat merakizine [vilayet merkezlerine] kadar mevcut teşkilatı milliye [milli teşkilat] tevhid [birleştirilmiş] ve teyid olunmuştur.

Kongre Hey’eti

SONUÇ

Mustafa Kemal Paşa, Doğu illerinde tanıdığı aşiret reisleri ile şeyhlere de (Nutuk Cilt: III Vesikalar’da vesika numarası ile yer verilen) mektuplar göndermiştir. 13 Ağustos 1919’da, Bitlis’te Küfrevizade Şeyh Abdübakî Efendi’ye (Vesika: 48), Şırnaklı Abdurrahman, Derşevli Ömer, Muşaslı Resul ağalara (Vesika: 49), Bitlis Eski Mebusu Sadullah (Vesika: 50), Şeyh Mahmut (Vesika: 51), Nurşinli Şeyh Ziyaeddin’e (Vesika: 52) ve Garzan’da aşiret reisi Cemil Çeto Bey’e (Vesika: 53) Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnamesi (tüzüğü) ile Kongre sonunda yayınlanan Beyanname‘yi göndererek, vatanseverlik duygularına dokunan ifadelerle tez elden bölgelerinde teşkilat kurmalarını istemiştir.

Böylece, bir yandan bildiriler, bir yandan özel mektuplar ve telgraflarla, bütün Doğu bölgesi Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kuruluş hazırlıkları kapsamına alınarak hızlandırılmış oldu.

Mustafa Kemal Paşa, 24 Ağustos 1919 tarihli bir yazı ile Erzurum Valiliğine başvurmuştur. Bölgede aynı amaç için kurulmuş bulunan derneklerin Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adıyla birleştirildiği/kurulduğunu ve Temsil Heyetine seçilenlerin isim, adres ve kısa bir hal tercümelerini kaydeden bir beyanname ile nizamname Erzurum Valiliğine verilmiş ve cemiyetin resmi faaliyeti için ruhsat verilmesi istenmiştir (Vesika: 41).

Böylece Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu illerindeki çeşitli kuruluşların (merkezi İstanbul’da bulunan Vilâyat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Doğu Anadolu’daki şubeleri ile merkezi Trabzon’da olan Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Doğu Karadeniz Bölgesindeki kuruluşları) merkezi şimdilik Erzurum’da olmak üzere yeni kurulmuş olan Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirilmiştir.  Bu durumda bu kuruluşlar yeni cemiyetin şubeleri olmuşlardır. Sonuç olarak Millî Mücadele tarihinin millî birliğe doğru gidiş yolundaki ilk ve önemli evresi tamamlanmıştır.

KAYNAKÇA

Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbinin Esasları, Sinan Matbaası ve Neşriyat Evi, İstanbul 1951

Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1960

Midhat SERTOĞLU, “Erzurum Kongresinin Bilinmeyen İki Belgesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 13 (Ekim 1968), İstanbul

M. Fahrettin KIRZIOĞLU, “Yayınlanmamış Belgelerle Erzurum Kongresinin İlk Günü”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 35 (Ağustos 1970), İstanbul

Hayri MUTLUÇAĞ, “Erzurum Kongresinin Tutanak ve Kararları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 61 (Ekim 1972), İstanbul

Kemal ATATÜRK, Nutuk, Cilt: III Vesikalar, M. E. B. Devlet Kitapları, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1982

Fahri BELEN, Türk Kurtuluş Savaşı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983

Mazhar Müfit KANSU, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber I. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997

Cevat DURSUNOĞLU, Millî Mücadelede Erzurum, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2000

Mahmut GOLOĞLU, Millî Mücadele Tarihi-I Erzurum Kongresi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

Şevket Süreyya AYDEMİR, Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922, Cilt: II, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999