Bu geziler, Gazi’yi görmek isteyen Türk halkı tarafından büyük bir sabırsızlıkla beklenmiştir. Nitekim geziler öncesinde zaman zaman Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği tarafından karşılama töreni yapılmaması istenmesine rağmen kadını-erkeği, genci-yaşlısı bütün Türk halkı, Gazi’ye olan sevgi ve saygısını göstermek için büyük bir heyecan ve coşkuyla geçeceği yollar üzerine toplanmıştır. Halkın ilgisinden ziyadesiyle memnun olan Gazi, gittiği her yerde özellikle vatandaşlarla yüz yüze görüşebileceği ve fikir alışverişinde bulunabileceği belediye, okul, Cumhuriyet Halk Fırkası, Türk Ocağı ve diğer kurum ve kuruluşları ziyaret etmiştir. Bu görüşmelerin katkısıyla halkın beklentileri hükümet programlarında ve uygulamalarında anlamını ve yerini bulmuştur. Bu sebeple Gazi’nin yurt gezileri, genellikle önemli siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel değişim ve gelişmelerin yaşandığı/yaşanacağı günlerin öncesi veya sonrasında gerçekleşmiş olması bakımından anlamlıdır.
Gazi Mustafa Kemal, Türk İstiklal Harbi/Millî Mücadele’nin zaferle neticelenmesinden sonra başta Adana olmak üzere güney vilâyetlerini kapsayan ilk gezisine 13 Mart 1923’te çıkmıştır. Gezi esnasında Gazi’ye bir buçuk ay önce [29 Ocak 1923] evlendiği Latife Hanım, Eskişehir mebusu Hüsrev Sami [KIZILDOĞAN], Adana mebusu Zamir Damar [ARIKOĞLU], Konya mebusu Refik [KORALTAN], Siirt mebusu Mahmud [SOYDAN], Gaziantep mebusu Kılıç Ali [KILIÇ], Başyaveri Salih [BOZOK], Yaveri Muzaffer [KILIÇ], Muhafız Birliği Kumandanı İsmail Hakkı [TEKÇE], Dr. Yüzbaşı Asım, Yeni Gün Gazetesinden İsmail Habib [SEVÜK], Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi Sahibi Recep Zühdü [SOYAK], Şebinkarahisar mebusu Mehmet Emin [YURDAKUL] ile birkaç kişi daha refakat etmiştir.
Gazi Mustafa Kemal, yurt gezileri kapsamında Adana’yı üçü cumhuriyetin ilanından önce, altısı ilan edildikten sonra olmak üzere dokuz defa ziyaret etmiştir. Cumhuriyetin ilanından önce Adana’ya ilk defa 31 Ekim 1918’de Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı görevini devralmak için, müteakiben Millî Mücadele yıllarında gerçekleştirilen Pozantı Kongresi’ne başkanlık etmek üzere gelmiştir. Gazi’nin gerçek anlamda ilk Adana ziyareti 15 Mart 1923’te gerçekleşmiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonraki ilk ziyareti ise 13 Ocak 1925’te Adana Belediyesi’nin kendisine vereceği hemşehrilik beratı sebebiyle olmuştur. Bunu, 16 Mayıs 1926, 16 Şubat 1931, 28 Ocak 1933, 19 Kasım 1937 ve Hatay meselesi sebebiyle yapmış olduğu 24 Mayıs 1938’deki ziyaretleri takip etmiştir.
Tarsus, 17 (AA) – Adana’da ikinci gün [16 Mart 1923] akşamına kadar muhtelif müessesatı [çeşitli kurumları] ziyaretle geçirildi. Öğleden evvel kumandanlık dairesi, hastaneler ve Darulmuallimin ziyaret edilmişti. Paşa Hazretleri, Cuma namazını Camii Kebir[Ulu Camii]’de eda eyledi. Namazdan sonra Muallimler Derneği’nin Mektebi Sultani’de verdiği 150 kişilik öğle ziyafetine gidildi. […]
Ziyafeti müteakip Adana izcilerinin yemin merasimi icra edildi. Pek mükemmel bir manzara arz eden, herkesin ve Paşa Hazretleri’nin takdirlerini celp eyleyen [kazanan] Adana izcileri, Kumandan Kenan Bey’in kısa ve izciliğinn maksat ve gayesi hakkındaki bir nutkundan sonra izci nizamnamesi mucibince [icabınca] lazım gelen yemin Büyük Başbuğ’un huzurunda hep bir ağızdan yapıldı ve Gazi Paşa tarafından izciliğin kıymetine, vatanın kendilerinden beklediği hizmete dair mukabeleten veciz bir nutuk irat edildi. […] Adana’nın iplik ve bez fabrikaları da ziyaret edildikten sonra gece Türk Ocağı’nda çiftçiler tarafından verilen ziyafete gidildi. Bu gece Adana’nın en unutulmaz bir gecesi oldu. Bütün tarihimizde hiç görülmeyen ulvi bir halk gecesiydi. Sarıklı, şalvarlı çiftçiler Paşa’nın veçhesindeki [karşısındaki] karşısındaki mevkilere oturdular. Her taraftan öz halk kitlesiyle muhat bulunuşu [kuşatılmış bulunuşu] Paşa’yı fevkalade memnun ediyordu. Yemek samimi hasbıhaller içinde yenildi. Bu ziyafetin gözleri yaşartan ulviyetinden bir fikir vermek için çiftçilerden ihtiyar Ramazan Ağa’nın Paşa ile konuşurken söylediği bazı cümleleri naklediyorum:
“Ne ulvi manzara!” hitabıyla başlayan bu nutukta, Paşanın çiftçilere gösterdiği bu muamele ile onları nasıl yükselttiğini, artık kendi mevkiinin azametini bilen, benliğini ve izzeti nefsinin duyan Anadolu köylüsünün tacidarlara kölelik etmeyeceğini, artık şimdiye kadar sarayların ve müsriflerin hazinelerini doldurmakla mükellef olan Anadolu çiftçisinin hakiki hedefini bulduğunu, artık kendi eline geçen hâkimiyeti hiçbir ferde vermeyeceğini anlatarak şu sözlerle hitabesine nihayet verdi:
Arkadaşlar, dünyada fetihlerin iki vasıtası vardır: Biri kılıç, diğeri saban. Başka yerde de söyledim ve burada bir daha tekrarı faydalı buluyorum. Zaferinin vasıtası yalnız kılıçtan ibaret kalan bir millet, bir gün girdiği yerden kovulur, terzil [rezil] edilir, sefil ve perişan olur. Öyle milletlerin sefaleti, perişaniyeti o kadar azim [büyük] ve elim [acı] olur ki, kendi memleketinde bile mahkûm ve esir bir halde kalabilir. Onun için hakiki fütuhat [fetihler] yalnız kılıçla değil, sabanla yapılandır. Milletleri vatanlarında takarrür ettirmenin [sağlam bir şekilde yerleştirmenin], millete istikrar vermenin vasıtası sabandır. Saban, kılıç gibi değildir. O kullanıldıkça kuvvetlenir. Kılıcı kullanan kol çok geçmeden yorulduğu halde sabanını kullanan kol zaman geçtikçe toprağın daha çok sahibi olur. Kılıç ve saban, bu iki fatihten birincisi, ikincisine daima mağlup oldu. Tarihin bütün vakaları ve hadiseleri hayatın bütün müşahedeleri [gözlemleri] bunu teyit ediyor. 
“Hemşerisi olmakla müftehir bulunduğum [iftihar ettiğim, övündüğüm] bu vilayetin kuvve-i enbatiyesindeki [verimlilik derecesindeki], toprağındaki serveti anlatmak için Adana ile Mısır arasında ufak bir mukayese yapacağım. Bilirsiniz ki, Mısır toprağı feyziyle [bereketiyle], münbit [verimli] ve mahsuldar olması ile “Altın yuvası” denmekle tanınmıştır. Hâlbuki güzel Adana’mız hiçbir vakit Mısır’dan aşağı değildir. Bunu anlamak için muayyen [belirli] birkaç noktayı işaret edeceğim. Bildiğime göre, Mısır’ın asıl kıymetli sahası olan delta kısmı 16 bin kilometrekaredir. Hâlbuki Adana’nın aynı kıymette bulunan toprakları 50 bin kilometrekaredir. Bu saha içinde ovalar parçası ile Seyhan ve Ceyhan arası 20 bin kilometrekaredir. Görüyorsunuz ki, yalnız bu kısım bile mesaha [ölçü] itibariyle Nil Deltası’ndan büyüktür. Sonra Mısır topraklan asırlardan beri işlene işlene çok eskimiştir. O topraklar yorgundur, ancak gübre ve fen sayesinde kuvvetini muhafaza edebilmektedir. Hâlbuki Adana topraklan henüz genç, dinç, her türlü feyze [berekete] hazır ve amadedir. Mısır toprakları vesaiti fenniyeden [fenni vasıtalardan] istifade edebilmek sayesinde ancak bire on veriyor; hâlbuki Adana, alelade ve basit hallerde bire on daima vermektedir. İtina edildiği takdirde bire yirmi, otuz verebilir. Adana’nın Mısır’a müreccah [üstün] hassaları yalnız bunlardan ibaret değildir. Bizim vilayetimiz, denizli, körfezli, limanlı, ovalı, dağlı, tepeli, güneşli, yağmurlu, sıcaklı, serinli muhtelif iklimlerin heyeti umumiyesinden [hepsinden] mürekkep [meydana gelen] bir mecmuadır [toplamdır]. Bu mecmua [toplam] içinde hububata ait havastan [hassalardan] başka, Mısır, bu vilayetin ormanlarında yetişen keresteden mahrum bulunmaktadır.
Arkadaşlar, Adana vilayeti bir devleti başlı başına idareye kâfi bir servet membaıdır [kaynağıdır]. Harbi Umumi’den evvel Mısır yedi buçuk milyon kantar pamuk istihsal ediyordu [üretiyordu]. Bu pamuk 35 milyon altın lira getirirdi. Vüsatı [genişliği], kuvvesi inbatiyesi [toprağının verimliliği] itibariyle Mısır’dan aşağı kalmayan Adana’nın bu miktarda pamuk istihsaline [üretmesine] hiçbir mani [engel] yoktur. Adana senevi [senelik] 35 milyonu yalnız pamukla pekâlâ temin edebilir. Biz bunların inşallah hepsini temin edeceğiz. Yalnız bunun için bir şeye ihtiyaç vardır: İktisadiyatımızda istiklali tam [tam bağımsızlık]. Güzel vatanımızı fakirliğe, memleketi harabeye sürükleyen esbabı muhtelife [muhtelif sebepler] içinde en kuvvetli ve en ehemmiyetlisi, iktisadiyatımızda istiklalden [bağımsızlıktan] mahrumiyetimizdir. Şayanı şükür hamddir [şükre ve hamda değerdir] ki, bu istiklali bugün fiilen istihsal etmiş [elde etmiş] bir mevkide bulunuyoruz. (Alkışlar ) Ancak fiilen sahip olduğumuz bu istiklali düşmanlarımıza şeklen ve resmen de tasdik ettirmek lazımedendir [gereklidir]. Devletin ve milletin son hedefi işte bu noktayı temine matuftur [yöneliktir]. Kuvvetle ümit ediyoruz ki, bu noktayı teminde muvaffakiyet hâsıl olacaktır. Bu nokta o kadar hayati ki, onu behemehâl [mutlaka] elde edeceğiz. Devletler şimdiye kadar bize şu ve bu mesailde [meselelerde] alayişli [gösterişli] müsaadelerde bulunuyorlar gibi görünüyorlar. Lakin iktisadi esaretle bizi felce uğratırlardı. Öteden beri bize bazı şeyleri vermiş gibi bizim bazı haklarımızı tanımış gibi vaziyet alırlar, hakikatte iktisaden elimizi kolumuzu bağlarlardı. Bu esarete katlanan rical memnundu. Çünkü zahiren [görünüşte] azametli bir bağımsızlık temin etmişlerdi. Fakat hakikati halde [gerçekte] milleti manen hafren meskenete [fakirlik çukuruna] atmışlardı. Bunlar iktisadi mahkûmiyeti gayri müdrik [idrak etmeyen] bedbaht hayvanlardı. Fakat artık bugün milletimiz hayat noktasının nerede olduğunu pek güzel anlamıştır. Bilhassa Adana’nın münevver [aydın] halkı, bu hakayıkı [hakikatleri] çok iyi idrak etmekte bulunuyor.
Evet, arkadaşlar, o saraylar ve o sarayların etrafını çeviren hainler asırlarca hu milleti gaflette bıraktılar. Onu nura koşmaktan men ettiler. Onlar bu milleti ve bu memleketi yalnız iki zamanda düşünürlerdi. Biri paraya, diğeri askere muhtaç oldukları zaman! Bir baştan memleketi soyarlar, diğer yandan milletten aldıkları askerle Viyana’yı, Mısır’ı, İran’ı zapt için fütuhata [fetihlere] kalkarlardı. Hâlbuki milletin o fütuhatta hiçbir emeli millisi [milli emeli], arzuyu vicdaniyesi [vicdani arzusu] ve menfaati yoktu. Onların hırsı, şan ve şerefi için, bu milletin evlatları bir daha dönmemek üzere onların arkasından sürüklenirlerdi. Sonra onların saraylardaki debdebe ve daratı [gösterişi] temin için paraya ihtiyaçları vardı. Bu parayı milletten sopa ile alırlardı. Bütün bunların neticesi milleti fakirliğe, harabeye, nihayet ölümün kıyısına götürdü. İşte bu tarzı idareye [idare tarzına] padişahlık idaresi denir. (Kahrolsun bu idare sadaları) Arkadaşlar, bu idareyi bir daha dirilmemek üzere tarihe gömdük. Bugün eski idareden büsbütün ayrı yeni bir Türkiya devleti var. Bunu idare eden, Türkiya Büyük Millet Meclisi Hükûmeti‘dir. Kemali cesaretle [büyük bir cesaretle] diyebiliriz ki, bugün bir halk hükumetimiz vardır. Bu halkın mukadderatı artık ebediyen bu halkın elindedir. (Alkışlar) Vak’a [gerçi] bugün bu hükûmetin bütün prensiplerini, bütün usullerini bu yeni idarenin icabatına göre tatbik edemedik. Lakin insafla düşünmeli, yeni idarenin hayatı kaç seneliktir ve nasıl bir zamanda doğdu ve nasıl şeraitle [şartlarla] büyüdü? 
Gazi Mustafa Kemal, yurt gezileri kapsamında Adana’yı üçü cumhuriyetin ilanından önce, altısı ilan edildikten sonra olmak üzere dokuz defa ziyaret etmiştir. Cumhuriyetin ilanından önce Adana’ya ilk defa 31 Ekim 1918’de Yıldırım Orduları Grup Komutanlığı görevini devralmak için, müteakiben Millî Mücadele yıllarında gerçekleştirilen Pozantı Kongresi’ne başkanlık etmek üzere gelmiştir. Gazi’nin gerçek anlamda ilk Adana ziyareti 15 Mart 1923’te gerçekleşmiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonraki ilk ziyareti ise 13 Ocak 1925’te Adana Belediyesi’nin kendisine vereceği hemşehrilik beratı sebebiyle olmuştur. Bunu, 16 Mayıs 1926, 16 Şubat 1931, 28 Ocak 1933, 19 Kasım 1937 ve Hatay meselesi sebebiyle yapmış olduğu 24 Mayıs 1938’deki ziyaretleri takip etmiştir.
Arkadaşlar, bir hükûmet iyi midir, fena mıdır? Hangi hükûmetin iyi veya fena olduğunu anlamak için, hükûmette gaye nedir? Bunu düşünmek lazımdır. Hükûmetin iki hedefi vardır: Biri milletin mahfuziyeti [korunması], ikincisi milletin refahını temin etmek. Bu iki şeyi temin eden hükûmet iyi, edemeyen fenadır. Eski Osmanlı hükûmet bu iki gayeyi temin etmiş midir? Bu suale [soruya] kemali katiyetle [kesinlikle] verilecek cevap menfidir [olumsuzdur]. O hükûmet bir defa milleti muhafaza edemediği gibi daima ve daima kırdırmıştır. Bilir misiniz, yalnız son kırk beş seneden beri Yemen’de mahvolan askerlerimiz ve dönmeyen evlatlarımızın adedi bir buçuk milyona karibdir [yakındır]. Balkanlar’ı, Suriye’yi, şurayı burayı düşününüz.
“Gerek bu gece burada ve gerek dünden beri her yerde, muhterem hemşehrilerim Adanalıların hakkımda gösterdikleri çok kıymetli, çok hararetli ve samimi takdirat [takdirlerden] ve teveccühattan [teveccühlerden] bütün mevcudiyetimle mütehassıs ve minnettarım.
İnşallah iyi ve şerefli bir barış yapacağız. Barışın imzasıyla önümüzde bir çalışma devri açılacak. O zaman Türkiya Büyük Millet Meclisi vazifei tarihiyesini [tarihi vazifesini] ikmal etmiş [tamamlamış] olacağı için, tabiatıyla yeni intihabat [seçimler] yapılacaktır. Muhterem çiftçiler, yeni intihabı [seçimi] çok mühim bir vatan meselesi olarak telakki [kabul] ediniz. Çünkü bundan sonra içtima edecek [toplanacak] olan meclisin memlekete, millete yapmaya mecbur olduğu vazifeler çok güç, çok ağır, çok mühimdir. İçinizde memleketi ve milleti en çok seven, aklına, ferasetine, vicdanına en çok güvendiğiniz insanları intihap ediniz [seçiniz]. Ancak bu sayede Meclis sizin arzularınızı ifaya [yerine getirmeye], layık olduğunuz refahı temin kudretine malik [sahip] olacaktır. Bana gelince, millet beni tekrar intihap ederse [seçerse], bu yeni meclise dâhil olurum. O zaman vazifemi emniyetle yapabilmek için, bir Halk Fırkası teşkili emelindeyim. Fırkanın programını zamanı lazımında [lazım geldiği zaman] bütün millete bildireceğim. Memnun olursanız, iyi bulduğunuz yerler olursa onu kabul, memnun olmadığınız yerler olursa onları da bana bildirirsiniz. Ben de tashih ederim [düzeltirim]. İstiyorum ki, o program şahsi olmasın, bütün milletin programı olsun.” (Alkışlar)
Şiddetli ve sürekli alkışlarla hitam bulan bu nutuktan sonra Paşa Hazretleri ve refikaları Hanım Efendi yanındaki odaya geçerek bir müddet istirahat ve hazırun ile hususi musahabelerde bulundular. Sonra Adana Esnaf Cemiyetinin ziyafeti için tekrar salona geçtiler. Paşa Hazretleri ertesi sabah hareket edecekleri için muhtelif cemiyetler ve müesseseler tarafından verilmek istenen birçok ziyafetler geri kaldığı gibi esnaf cemiyetlerinin ziyafeti çaya kalbedilmiş ve ayrıca vakit olmadığı için bu çay ziyafeti aynı gecede ve aynı Türk Ocağı binası dâhilinde verilmiştir. Çiftçilerin ziyafeti hitam bulduktan ve Paşa Hazretlerine muhtelif esnaf reisleri birer birer takdim edildikten sonra yeniden salonda toplanıldı. Büyük salonun içi çiftçilerin yemek zamanında olduğu gibi hıncahınç dolu idi. Çaylar içildikten sonra Adana Esnaf Cemiyeti Heyeti İdare Reisi Ahmed Remzi Bey tarafından bir nutuk irad edilerek ancak bir senedir faaliyete başlayan cemiyetin tarzı teşkili ve mesaisi hakkında malumat verildi. Adana’da esnaftan her sınıfın birer reisi olduğu ve bu reislere şeyh denildiği ve şeyh miktarının kırka yakın bulunduğu, hükumete nizamnamesi verilerek bu esnaf cemiyetlerinin heyeti umumiyesinden mürekkep bir cemiyet teşkil edildiği, cemiyetin yedi kişilik bir idare heyeti bulunduğu, ancak bir senedir faaliyete başlayan cemiyetin esnaf için gerek şahşi gerek mesleki ve umumi menfaatler temin ettiği anlatıldı. Ezcümle cemiyet bir Çırak Mektebi açmıştır. Mektebin üç mualliminin maaşını esnaf temin ediyor. Mektepte 200’den fazla talebe vardır. Bu çıraklar gündüz dükkânlarda çalışıyor, geceleri muayyen zamanlarda da ders görüyorlar. Sonra cemiyet Cuma tatilini bütün Adana’ya umumi bir surette teşmil ve bunu bir senedir muntazaman tatbik ediyor. Remzi Bey bu Cuma tatilini kabul ettirmek için uğradıkları müşkülatı anlattı. Böyle haftada bir gün tatilin gâvur âdeti olduğu hakkında maatteessüf Büyük Millet Meclisi azasından bulunan bir zatın Camii Kebir’de vaaz verdiğini, birliği tehlike ve tefrikaya ilka için yapılan bu gibi propagandalara rağmen bütün esnafın umumi bir mazbata ile Cuma tatilini kabul ettiklerini bildirdi. Sonra esnaf cemiyetinin yaptığı ve yapmakta olduğu diğer hizmetlere geçti. Cemiyet kuyumculuk, makinistlik, kunduracılık, terzilik gibi alelekser ağyar elinde bulunan sanatlarda onların yerini dolduracak Müslüman sanatkârlar yetiştirdiğini ve bir taraftan da faaliyetle böyle sanatkârlar yetiştirilmekte olduğunu, hiçbir kuvvetin artık cemiyeti bu ulvi gayesine varmaktan men edemeyeceğini anlattıktan ve cemiyetten görülen diğer bir istifade olarak belediye intihabatında cemiyet namzetlerinden iki azanın belediyeye girmiş olduğunu ve diğer intihabatta dahi cemiyetin müessir ve münevver bir amil olduğunu zikrederek şu cümle ile nutkuna hitam verdi: “Biz Adana Esnaf Cemiyeti, siz aziz milletimizin göstereceği hak yolunda daima beraber yürüyeceğiz.” Şiddetle alkışlanan bu samimi ve tabii ifadeli nutka Paşa Hazretleri atideki mukabil hitabeyi irad buyurdular:
“Adana’nın muhterem sanatkârları, hepinizi samimiyetle, takdirle, muhabbetle selamlarım. Arkadaşımızın verdiği izahattan fevkalade memnun oldum. Bir milleti yaşatmak için birtakım temeller lazımdır ve bilirsiniz ki bu temellerin en mühimlerinden biri sanattır. Bir millet sanattan ve sanatkârdan mahrumsa tam bir hayat malik olamaz. Böyle bir millet ayağı topal, bir kolu çolak, sakat ve alil bir kimse gibidir. Hatta kastettiğim manayı bu söz de ifadeye kâfi değildir. Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş olur. Yalnız şunu söyleyeyim ki biz milletlere ferden sanatkâr yetiştirmek kâfi değildir. İnsanlar ferdi olarak çalışırlarsa muvaffak olamazlar. Çünkü Allah insanları yaratırken onlara öyle bir hacet vermiştir ki her insan hem cinsi insanlarla çalışmaya mecbur ve mahkûmdur. Bu iştiraki faaliyet adeta bir ihtiyacı ilahi olunca, maksatları birleştirmenin nasıl zaruret olduğunu kolayca anlarız. İlk hakikat olarak anlarız ki, herhangi sanatta emniyetle terakki [ilerleme] arzu edilirse aynı meslek ve sanatta bulunan insanların mütesanit [dayanışma] bir şekil altına girmesi lazımdır. Sizlerin bir sene evvel kendi sanatlarımız dâhilinde birer şekil aldığınızı işitmek ve teşkil ettiğiniz cemiyetle bu şekillerin böyle umumi [genel] bir mecmua [toplam] husule getirdiğini görmek, benim için en ciddi ve fahravar [şeref verici] bir bahtiyarlıktır. Bir millet sanata ehemmiyet vermedikçe büyük bir felakete mahkûmdur. Birçok unsurlar felaketin derecesini fark etmez. Fark ettiği gün de ne kadar müthiş bir faaliyetle çalışmak lazım geldiğini tahmin eyleyemez. Artık tarihe karışan Osmanlı hükümeti, maatteessüf [ne yazık ki] [ümitsizliğe düşmüş] ve müteessir olmuştu [üzülmüştü]. Onların nazarında asırlarca yanlış bir zihniyet sahibi oldu. Çünkü onlar sanatı ve sanatkârları kendi milletlerinden yetişmiş görmekten zevk almazlardı. Hatta en şevketli Osmanlı padişahlarından biri, zannedersem Kanuni Sultan Süleyman, askerlerinden bir Türk ve Müslümanın saraç sanatına sahip olduğunu görünce fevkalade meyus [gözünde] sanatkârların gayrimüslimlerden olması müreccahtır [tercih edilirdi]. Onlar sanattaki hayat menbalarını [kaynaklarını] başka milletlerin elinde bulundurmanın zararlarını göremiyorlardı. Asil milletimiz sanattan mahrumdu. Sanatkârlar azdı. Mevcut olanlar da icap eden derecede sanatta mahir değildi. Arkadaşımız beyanatında demişlerdir ki: Adana’mıza müstevli [istilacı] olan anasırı saire [diğer unsurlar]; şunlar, bunlar, Ermeniler sanat ocaklarımızı işgal etmişler ve bu memleketin sahibi gibi bir vaziyet almışlardır. Şüphesiz, haksızlık ve küstahlığın bundan fazlası olamaz. Ermenilerin bu feyizli ülkede hiçbir hakkı yoktur. Memleketiniz sizindir, Türklerindir. Bu memleket tarihte Türk’tü, o halde Türk’tür ve ebediyen Türk olarak yaşayacaktır. (Şiddetli alkışlar) Gerçi bu güzel memleket kadim [eski] asırlardan beri çok kere yabancı istilalarına maruz kalmıştı. An [aslında] Türk ve Turani olan bu ülkeleri İraniler zapt etmişlerdi. Sonra bu yerler İranileri mağlup eden İskender’in eline düşmüştü. Onun ölümüyle memalik [memleketler] taksim edildiği vakit Adana kıtası da Selefkelilerde kalmıştı. Bir aralık buraya Mısırlılar yerleşmiş, sonra Romalılar istila etmiş, sonra Şarki [Doğu] Roma, yani Bizanslılar eline geçmiş, daha sonra Araplar gelip Bizanslıları kovmuşlar; en nihayet Asya’nın göbeğinden tamamen kaynayan Türkler soyundan ırktaşlar buraya gelerek memleketi, hayatı sabıka ve asliyesine [eski ve asli hayatına] iade ettiler. (Alkışlar) Memleket en nihayet yine sahibi aslilerinin [asli sahiplerinin] elinde takarrür etti [karar buldu]. Ermeniler vesairenin burada hiçbir hakkı yoktur. Bu bereketli yerler koyu ve öz Türk memleketidir. Arkadaşlar, bu memlekette, bu memleketin halkı üzerinde kimsenin hak ve salahiyeti olmadığı gibi, bu memleketi harice muhtaç ettirmemek de size terettüp eden [düşen] bir vazifedir. Sanatın ehemmiyetini takdir etmeli ve bu takdirin de bugünün icabatına [icaplarına] göre lazım gelen vesaite [vasıtalara] tevessül ile [girişmekle] olacağını anlamalıyız. Sizler ki çok çalışıyorsunuz, çok çalışanlar o nispette havaya, sükûna, istirahate muhtaçtır. Cuma günlerini teneffüs ve tatil günü yapmakla çok makul bir iş yapmış oldunuz. Bu, haftada bir günlük tatil hem sıhhatiniz için, hem de din icabı olarak lüzumludur. Biliyorsunuz ki, şeriatta cuma namazından maksat, herkesin dükkânlarını kapatarak, işlerini bırakarak bir arada toplanmaları ve İslamların umuma [genele] ait meseleler hakkında dertleşmeleri idi. Cuma günü tatil yapmak şeriatın da emri icabıdır. Bu kadarcık bir hakikati size herhangi bir zatın, mebus olsun, ben olayım, hacı olsun, hoca olsun (bu yapılan şey dine aykırıdır) demesi kadar küstahlık, dinsizlik, imansızlık olamaz. (Takdir sadaları)
—***—
“Türk İstiklal Mücadelesi”nin başlangıcını, 19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Paşa’nın Samsuna ayak bastığı günü Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı olarak kutlamaktayız.
Bugünün anlam ve önemini idrak ederek yaşayan ve yaşatan, Türklük bilinci ve gururu ile Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK’ün önderliğinde gerçekleştirilen Türk İstiklal Mücadelesi, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Türk İnkılabı ve İlkeleri, Cumhuriyetin kurum ve kuruluşları ve değerlerini korumak, geliştirmek ve daha ileriye götürerek “milli kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkarmak” hedefine ulaştığımızda; Türk milleti, vatanı ve devletine hizmet eden başta Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK ve silah arkadaşları ile şehitlerimize minnet ve şükran borcumuzu bir nebze de olsa ödeme mutluluğunu tatmış olacağız.
Türk İstiklal Mücadelesi’nin başlangıcının 103. yıldönümünün, Türk İstiklal Mücadelesi’ni dün-bugün-yarın bağlamında anlama, anma ve anlatma, Türklük bilincimizin uyanmasına ve gelişmesine vesile olmasını dilerim.
Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı her birimize ve hepimize kutlu olsun.
—***—
“Yüzyıllardan beri Türklerin hâkim olduğu Samsun, 19 Mayıs 1919’da, bizim son tarih devremize damgasını vuran yeni bir yolculuğun başlangıç noktası oldu. 19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal’in karaya ayak bastığı dar, uzunca iskele dili, şimdiki kıyı tesisleri arasında kaybolmuştur. Fakat o zaman iskele dili, Samsun kıyısının tek çıkış rampasıydı.
Mustafa Kemal’in hikâyesini canlandırmak için onun yolculuğunu, işte bu kıyı noktasından başlayarak, onun geçtiği yollarda, onun barındığı çatılar altında, onun teneffüs ettiği havayı koklayarak yaşamak lazımdır. Onun Samsun’a misafir kaldığı “Mıntıka Palas Oteli” şimdi gene yerindedir ve Mustafa Kemal Müzesi’dir. Alt katının bir kitaplık işgal eder. Üst kat holünde, odalarında onu hatırlatan bir hava muhafaza edilmeye çalışılır. Duvarlarında tek veya grup resimleri, yazılar asılıdır. Hele bu yazılar arasında onun bu binayı bir gün tekrar ziyaret ettiği zamanki duygularını yansıtan el yazıları çok düşündürücüdür.
Mustafa Kemal’in Samsun’a başlayan, Erzurum’a, Sivas’a uzanan, Ankara’da uzunca bir duraklamadan sonra İzmir’e varan yolculuğunun havasını duymak için, onun açtığı yolları fersah fersah, adım adım aşmalıdır. Onun geçtiği dağlardan, geçitlerden geçip, onun kaldığı evlerin, odaların, onun girip çıktığı, onun düşündüğü, konuştuğu yerlerin, yapılan havasının teneffüs etmelidir. Ancak böylelikledir ki biz, onun çıktığı yolculukta onu izlemiş olabiliriz.” [1]
Mustafa Kemal Paşa, 2 Şubat 1923’te İzmir İktisat Kongresi’ne tahsis edilen İkinci Kordon’da Eski Gümrük Binasında İzmir halkı ile sohbet etmiş, saat 14.30’da başlayan “Türkiye’nin Geleceği Üzerine” yaptığı uzun konuşmasının bir bölümünde; Osmanlı Devleti’nin yıkılışı, Türk milletinin istiklalini kurtarma ve kazanma mücadelesi hakkında şöyle demişlerdir:
“Efendiler, Osmanlı devleti tarihe karıştı. Ondan evvelki devletler de tarihe karıştı. Fakat gerek o devletleri ve gerek Osmanlı devletini tesis eden aslî unsur, hayatını muhafaza etti; daima hayatını muhafaza etti. (Alkışlar) Çünkü aslî unsurun, milletin, gerçekte kendisini sevk ve idare eden hükûmet tarzıyla, hükûmet heyetiyle, hükûmet şekliyle kati alâkası yoktu. Dolayısıyla bunların tamamı mahkûm oldukları gibi yok olmuşlardır. Ancak aslî unsurun bir zararı vardır ki, o da böyle birtakım hareketlerin faili olmakla, kendini düşünememeye mahkûm kalmasıdır. Bittabi bu zarar, çok büyük bir zarardır.
Nihayet Harbi Umumi içinde milletimizde büyük bir teyakkuz ve uyanış belirmeye başladı. Harbi Umumi’ye girerken ne olacağı belli değildi. Fakat çok büyük vaatler vardı. Az zamanda çok büyük ve parlak zaferlere nail olacağız zannediliyordu. Bunu böyle zannedenler, bu zanlarını millete kabul ettirmek için çok çalışıyorlardı. Mesela dört ay, altı ay kadar kısa bir zaman zarfında bütün bu meselelerin halledilip neticelendirilebileceği kanaati hemen hemen umumiydi. Ben ordu kumandanlıklarından birinde bulunduğum zaman ordunun açlığa ve sefalete mahkûm olduğunu gördüm. Bunu telafi ettirebilmek için icap edenlere danıştığım zaman bana dediler ki, “vakaa biz çok para vaat ettik, çok erzak vaat ettik, ama müddetin bu kadar uzayacağını bilmediğimizden vaat ettik. Yoksa müddetin bu kadar, bir sene, iki sene, üç sene, dört beş sene uzayacağını bilseydik, biz derdik ki, bu mümkün değildir.”
Fakat efendiler, bunu demek isteselerdi de diyemezlerdi. Çünkü öyle bir hükûmet şekli, öyle bir idare tarzı vardı ki, hiç kimsenin o idareye karşı söz hakkı yoktu. Millet girdiği badirenin mahiyetini anlayamazdı, anlayamamakta da mazurdu. Fakat ne vakit ki, ordular, kendi memleketimizi, anavatanı, kendi evlerimizi muhafazada gevşeklik gösterip de Galiçya’da, Romanya’da, Makedonya’da, İran’da, Turı Sina çöllerinde erimeye başladı, o zaman uyanış hâsıl oldu. Nihayet umumi mağlubiyet oldu ve bir mütareke yapıldı. Belki bu mütareke ile bir dereceye kadar memleketin menfaatleri ve milletin şeref ve haysiyeti temin olunabilirdi. Yalnız artık Osmanlı devleti ve bu devleti teşkil eden millet, taarruz edenler gözünde her türlü insani haklardan yoksun görülüyordu. Bunlara karşı verilen sözü tutmamak, hiçbir şeyi icap ettirmeyebilirdi. Çünkü muhatapları hakiki hâlde [gerçekte] bir millet değildi. Belki o milletin başında ve o milleti her suretle sevk ve idare edebilir mahiyette birtakım insanlardan ibaretti. Yalnız o insanları elde etmek veyahut yalnız o insanlar üzerinde etkili olmak, hâkim olmak, memleketimiz ve milletimiz üzerinde arzu edilen baskıları yapmaya kâfi gelebilirdi. Hepimizce malumdur ki, İtilaf devletleri bu mütarekename hükümlerine katiyen riayet etmeye lüzum görmediler. İstanbul’u, Kilikya’yı ve her tarafı işgal ettiler. Ve aynı zamanda bu güzel İzmir’i de işgal ettiler. İstanbul’da ismen bir halife ve padişah ve bunun etrafında yine ismen bir hükûmet muhafaza edildi ve bunu muhafaza için çok çalıştılar. Çünkü bunları muhafaza etmek kendi menfaatları icabı idi.
Birçok acı vakalar karşısında ve zaten Harbi Umumi’nin üst üste darbeleriyle etkilenmiş olan, uyanmış olan millet ve bu milletin içinde birçok izan sahibi, çok acı düşünceler karşısında kaldılar. İki hareket tarzı vardı. Birisi yapacak hiçbir şey kalmamış olduğuna kanaat etmek; ikincisi yapacak hiçbir şey yoktur, tek bir şey kalmıştır, o da ölmek… Fakat hiç olmazsa vatan hissiyle, millet hissiyle, insanlık his ve şerefiyle ölmek… İnsan gibi ölmek, namuskârane ölmek ve bunu tercih etmek vardı. Yahut düşmanlara, bütün İslâm âlemini zincirle bağlayan ve ayakları ile çiğneyen insanlara boynumuzu uzatmak vardı. Bittabi bizim milletimiz, böyle ağır bir sefalet ve Felâkete boyun eğemezdi, uzatamazdı. Bizim umumi Felâketimiz hiçbir zamanda, hiçbir vakitte milletimizin izzet hislerinden mahrum olması neticesi değildir. Belki milleti izzet hissinden uzak tutmak isteyenlerin yapmış oldukları sahtekârane hareketlerin neticesi idi. (Alkışlar) Çok tabii olarak milletin verebileceği karar, artık dünya yüzünde yaşayacak yüzümüz kalmamıştır, mezara gömülmelidir. Efendiler, bir insan ve insanlardan meydana gelen herhangi bir içtimai heyet ölmeye karar verirse yaşamak için, behemehâl [mutlaka] yaşar. (Alkışlar) Fakat ölmemeye çalışanlar ve ölümden kaçanlar yaşamak için, mutlaka ölürler. Ölümün yalnız maddi olması bahis konusu değildir, manen dahi ölünür…” [2]
Mustafa Kemal Paşa’nın, Türk İstiklal Mücadelesi/Harbini başlatmak üzere Samsun’a ayak bastığında; memleketin durumu, Türk istiklal mücadelesinde arayışlar/çabalar, milli varlığa faydalı müdafaa-i hukuk cemiyetleri, amaçları ve faaliyetleri, milli varlığa zararlı cemiyetler, amaçları ve faaliyetleri, ordumuzun durumu, müfettişlik görevinin yetki alanı, düşünülen kurtuluş çareleri ve kendisinin “Efendiler, bu vaziyet karşısında bir tek karar vardı. O da hâkimiyeti milliyeye müstenit, bilâkaydüşart müstakil yeni bir Türk Devleti tesis etmek! Ya istiklâl, ya ölüm!..”kararı ve bu karara dayanarak yaptıkları, Cumhuriyet Halk Fırkasının 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında Ankara’da toplanan İkinci Kurultayında 36,5 saatlik bir sürede altı günde söylediği ve ilk basımı 1927’de yapılan NUTUK’ta yer almaktadır.[3]
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü anlamak ve anlatmak, söz ve davranışlarımızda samimi ve tutarlı olmak, dün-bugün-yarınlarda Türklük bilinci ile yaşamak ve bu bilinci yaşatmak, “milli kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkarmak” yolunda her türlü çabayı göstererek bu hedefi gerçekleştirdiğimizde; başta Gazi Mustafa Kemal olmak üzere silah arkadaşları ve aziz şehitlerimize minnet ve şükranlarımızı, Türk evladı olmanın maddi ve manevi sorumluluğunu bir nebze de olsa yerine getirmenin mutluluğunu yaşarız.
DİPNOTLAR
[1] Şevket Süreyya AYDEMİR, Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922, Cilt: II, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999, s. 21-22
[2] Sadi BORAK, Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş, Söylev, Demeç, Yazışma ve Söyleşileri, Kırmızı Beyaz, İstanbul 2004, s. 61-62
[3] Kemal Atatürk, Nutuk, Cilt: I 1919-1920, M. E. B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1970, s. 1-13
