Cumhuriyet bayramının ertesi günüydü. Akşama doğru iki saat için saraydan ayrılmış, fakat gittiğim yerin adresini nöbetçi yaverine bırakmıştım. Saraydan ayrılalı henüz bir saat bile olmamıştı ki, hizmetime bakan Ali geldi. Başyaver tarafından aratıldığımı ve hemen saraya dönmemin istendiğini söyledi.

Hiç beğenmediğim bu haber beni çok heyecanlandırdı. Mutlaka kötü bir durumla karşılaşacakmışım gibi bir önsezinin etkisi altındaydım. Hızla saraya döndüm. Başyaverin odasındakiler üzgün, bitkin bir haldeydiler. Heyecanlı ve telaşlı halimi görünce beni teselli etmek istediler:

“Bir şey yok. Yalnız biraz ateşleri yükseldi, doktorları yanındadırlar.”

Hemen koşarak odasına girdim. Baktım ki aziz Atatürk dalgın, kendini bilmez bir durumda yatıyor. Bütün doktorları yanında ve işbaşında… Kimisi ilaç hazırlıyor, kimisi şırınga yapıyor, kimisi nabzını kontrol ediyor, kimisi göz kapaklarını açarak göz hareketlerini ve göz hassasiyetini inceliyordu. Sevgili Atatürk komaya girmiş, o levent gibi, o heykel gibi adam şimdi sessizce sırtüstü yatıyordu.

İsmet Paşa, son görevini neden yapamadı?

Atatürk’ün ölüm döşeğinde yatması bazı insanları türlü hesaplara, ihtiraslara sürüklemiyor değildi. Arkadaşları, çevresinde ve yanında bulunanlar, O’nu sevenler ve bütün bir millet ise gözyaşı döküyordu. Herkes O’na karşı son görevini yapmaya çalışıyordu. Yakınları, büyük bir sadakatle yatağının çevresinde pervane idiler. Gözyaşlarını, acılarını içlerine akıtıyorlardı.

Başbakanlık görevinden uzaklaştırıldıktan sonra Atatürk’le ilişkisini kesen İsmet İnönü’den ise ses seda çıkmıyordu. Hükümetin, Atatürk’ün sağlık durumunu İsmet Paşa’ya adeta bir rapor halinde verdiği söyleniyordu.

Duyduğumuza göre bir kez Kazım Özalp, Atatürk’ü hasta yatağında ziyaret etmesi için ikna etmişti. İstanbul’a gelmek üzere trende yeri bile hazırlanmıştı. Hatta Gazi istasyonundan trene binmesi kararlaştırılmış, fakat herhangi üzücü bir olaya sebep olmamak için bu ziyaret ertelenmişti. Refik Saydam, şu sözlerle İsmet Paşa’nın ziyaretine engel olmuştu:

“Eğer gidersen vagonun altında yatarım, beni çiğner öyle gidersin!”

İsmet Paşa’nın bu sözler ve telkinler üzerine gelip Atatürk’e son görevini yapmadığı söyleniyordu. Ancak İsmet Paşa, Vedit Bey aracılığıyla Atatürk’e bir mektup göndermişti. Vedit Bey bu mektubu, Hasan Rıza Soyak’ın da hazır bulunduğu bir sırada Atatürk’e takdim etmişti. Mektubun içeriğinin ne olduğunu ise hiçbir zaman öğrenemeyecektik.

Atatürk’ün hastalığının ümitsiz bir safhaya girdiğini haber alan Londra Büyükelçisi Fethi Okyar, o sıralarda görevini bırakarak İstanbul’a gelmişti. O kargaşa arasındaki gelişinin sebebini kısa sürede öğrendik. Fethi Bey, Salih Bozok’u aracı koyarak, milletvekili olmak istediğinin Atatürk’e bildirilmesini istiyordu.

Salih Bozok, Fethi Bey’in bu arzusunu benim yanımda Atatürk’e söylemişti. Atatürk, tek bir kelime ile olsun cevap vermedi. Birkaç gün sonra tesadüfen yine benim hazır bulunduğum bir sırada Salih Bozok, Fethi Bey’in ricasını Atatürk’e tekrarladı. O an hala gözümün önündedir. Atatürk bu kez sükûnetle cevap verdi:

“Fethi Bey’in mebusluk istemesinin sebebi neymiş? Niçin mebusluk istiyor? O, mebus olarak kalır mı? Ben onun ne istediğini anlıyorum ama… ”

Atatürk sözü burada kesmiş, Salih Bozok da fazla bir şey söyleyememişti. Yalnız Fethi Bey’in iki gün sonra görevi başında olması gerektiği kendisine hatırlatıldı. Buna rağmen İstanbul’ da kalmaya ve saray ziyaretlerine devam etti. Hemen hemen her gün, her saat saraya geliyor, fakat Atatürk’ü göremiyordu.

Fethi Bey, Atatürk’ün ölüm gününe kadar bekledi. Cumhurbaşkanı adayı belirlenince hemen Ankara’ya giderek İsmet İnönü ile görüştü. Ertesi akşam da Londra’ya, görevinin başına döndü.

Fethi Bey, kısa bir süre sonra tekrar Ankara’ya gelerek hiç hoşlanmadığı Refik Saydam’ın kabinesinde adalet bakanı olarak yer alacaktı.

Cafer Tayyar Paşa’nın bana anlattığı bir olayı da buraya aktarmaktan kendimi alamayacağım:

Cafer Tayyar Paşa, Atatürk’ün vefat ettiğini o sabah gazetelerden öğrenir. Gözyaşlarını tutamaz. O üzüntü sırasında aklıma gelen ilk kişi, Atatürk’ün ve kendisinin en eski arkadaşlarından Fethi Okyar olur. Onun da en az kendisi kadar üzgün olduğunu düşünerek, kalkar evine gider. Fethi Bey’le karşılaşır karşılaşmaz onu teselli etmek ister. Fethi Bey’in cevabı ise şu olur:

“İyi oldu, hatta geç bile kaldı!”

Cafer Tayyar Paşa yıldırımla çarpılmışa döner. Arkadaşına der ki:

“Fethi Bey, benim çektiklerimi bilirsin. Böyle bir küskünlük göstermek gerekirse, onu ben yapmalıyım. Fakat bunu asla yapmam. Çünkü aramızdaki anlaşmazlığa rağmen O’nun vatanseverliğini, arkadaşlığını hiçbir zaman unutamam. Sana yazıklar olsun! Bu durum karşısında seninle olan her türlü ilişkim bitmiştir.”

Cafer Tayyar Paşa, bu olaydan sonra hemen Fethi Bey’in yanından ayrılacak ve bir daha da onunla karşı karşıya gelmeyecektir.

Dünya savaşı çıkacağını biliyordu

Atatürk artık son günlerini yaşıyordu. Bu arada Başbakan Celal Bayar İstanbul’a gelmişti. Atatürk’ü ziyaret ederek bütçe hakkında bilgi sunacaktı. Doktorlar Bayar’ dan, Atatürk’ü sadece çeyrek saat kadar meşgul etmesini rica etmişlerdi.

Bayar, Atatürk’e bütçe hakkında bilgi sunuyordu. Fakat açıklamalarının çeyrek saate sığmasına imkân yoktu. Zamanı biraz aşınca doktorlar Bayar’ı uyarmak için Afet İnan Hanım’ı içeriye gönderdiler. Zeki Atatürk’ün gözünden hiçbir şey kaçmazdı. Afet Hanım’ın ne amaçla içeriye girdiğini hemen anladı ve ona dedi ki:

“Afet, otur, otur. Bayar bak ne güzel şeyler hazırlamış, dinle.”

Bayar’ın arz ettiği bütçede, birkaç yerde kurulacak fabrikalardan söz ediyordu. Başbakana göre bunlar, bütçeye yük olmaksızın yapılacaktı. Atatürk, Bayar’ı dikkatle dinledikten sonra şunları söyledi:

“Çocuğum, ne yapılacaksa çabuk yapılmalı. İki yıllık bir zamanınız var. Behemehâl dünya bir savaşa gidiyor. B u durum karşısında bütçe görüşlerine ve formüllerine uyarak hareketsiz kalmak doğru değildir.”

Atatürk şöyle düşünüyordu:

“En büyük kusurumuz dünyadan geri kalmaktır. Gerçekten de bütün gelişme hamlelerinde maalesef biz geri bırakılmışızdır. Bunu telafi etmek, medeni dünyanın seviyesine erişmek için bütçe veya buna paralel birtakım formalitelere ve prensiplere iltifat edilemez. Fertler yapacak, şirketler yapacak, hükümet yapacak, velhasıl işler hiçbir engele uğramaksızın yapılacak. Ancak aynı seviyeye geldikten sonradır ki formalitelere, bütçe ahkâmına tabi olmak zarureti hâsıl olacaktır.”

“Bu doktorlar adamı yaşatıyorlar!”

Atatürk’ün durumu saatten saate daha da ağırlaşıyor, durum resmi bildirilerle millete açıklanıyordu. Dalgın ve bitkin olarak yatan Atatürk’ün gözleri nadiren açılıyordu. Herkesin hayranlığını kazanan o güzel mavi gözler artık eski parlaklığını kaybetmiş, solgunlaşmıştı. Hiçbirimizle konuşmuyordu. Sadece:

“Aman dil, dil efendim” diye bir şeyler söylüyordu. Bu sözlerin ne anlama geldiğini çözmek için bütün zekâmızı kullanıyor, geçmiş olayları düşünüyor ve aralarında bir ilişki kurmaya çalışıyorduk. Fakat yine de ne demek istediğini bir türlü anlayamıyorduk.

Atatürk’ün bazı kelimelerde kendine özgü bir telaffuzu vardı. Bazı harfleri yutarak konuşurdu. Mesela “değil ” kelimesini “diyi” diye telaffuz ederdi. Son zamanlarda dil konusuna ve dil teorisine çok önem verdiği için, sayıklar gibi “Aman dil, dil efendim” mi yoksa “Aman değil, değil efendim” mi demek istiyordu? Bunu ayırmak bizim için bir türlü mümkün olmuyordu.

Bu koma hali 48 saat devam etti. Prof. Neşet Ömer Bey hemen Paris’teki Prof. Fissenger ile telefon görüşmesi yaptı. Durumu ve alınan önlemleri anlattı. Fissenger, yapılan tedaviyi ve alınan önlemleri uygun bulduğunu bildirdi.

Ertesi gün sabaha karşıydı. Hava henüz aydınlanmamıştı. Hasan Rıza Soyak’la birlikte Atatürk’ün yattığı karyolanın yanı başında duran sedeften yapılmış bir masa kenarında oturuyor, Atatürk’ü bekliyorduk. Nasıl oldu şimdi tam hatırlayamıyorum. Hasan Rıza Bey bir ara galiba masaya dayandı, masa da biraz gıcırdadı.

“Aman dil, dil efendim” diye sayıklayan Atatürk, bu gıcırtı üzerine birdenbire sustu. Bu durum bizi ümitlendirdi. Hemen yerimizden fırladık, nöbetçi doktorlara koştuk, durumu haber verdik. Neşet Ömer Bey’le Süreyya Hidayet Paşa hemen odaya geldiler. Atatürk yine dalgın yatıyordu. Doktorlar Hasan

Rıza Bey’e dediler ki:

“Sizin sesinize alışıktır, bir kere sesleniniz.”

Hasan Rıza Bey seslendi:

“Atatürk!”

Atatürk, uzun süreden beri ilk kez bu soruya cevap verdi:

“Efendim!”

Hasan Rıza, bunun üzerine tekrar sordu:

“Nasılsınız efendim?”

Atatürk bu ikinci soruyu da cevaplandırdı:

“İyiyim.”

Hepimiz sevinçten adeta titredik. Atatürk meşum komadan çıkıyordu. Doktorlar da, biz de memnunduk. Bu ümit verici belirti üzerine kendisini rahat bırakıp hep birlikte dışarı çıktık.

Artık şafak söküyordu. Salih Bozok da gelmişti. Onunla birlikte tekrar Atatürk’ün odasına girdik. İkimiz d e birer sandalye aldık. Karyolanın sağına Salih, soluna da ben oturduk. Atatürk sakin yatıyor, fakat koma durumu devam ediyordu.

Salih Bozok Atatürk’ün sağ elini, ben de sol elini alarak avuçlarının içini ve kollarını ovuşturmaya başladık. Atatürk yine aynı sözü tekrarlamaya başladı:

“Dil aman, dil efendim!”

Biz kollarını ovuştururken başını sert bir hareketle sağa, sola çevirdiği için, belki sinirlendiğini, istemediğini düşündük.

Ben sordum:

“Efendim sıkılıyorsanız bırakalım?”

Ben bu sözü söyler söylemez gözlerini açtı, bana bakarak cevap verdi:

“Hayır!”

Salih Bozok da sordu:

“Paşam, ovuşturmak efendimize iyi geliyor mu?”

Atatürk, ona da aynı cevabı verdi:

“Evet!”

Salih Bozok, aldığı bu cevaba rağmen sorusunu tekrarladı:

“Paşam, rahatsız ediyorsak bırakalım, çekilelim.”

Atatürk bu kez:

“Hayır!” diye cevap verdi ve ardından bir şeylere hayret ediyormuş gibi kendi kendine söylenmeye başladı:

“Çok şey, çok şey!”

Ümitsiz bir durumdayken beliren bu iyileşme, bizi sevinçten adeta çıldırtıyordu.

*

Atatürk’ün komaya girdiği, durumun çok ciddi olduğu Başbakan Celal Bayar’a telefonla bildirilmişti. Bayar hemen İstanbul’a geldi.

Salih Bozok’la ben Atatürk’ün kollarını ovuşturduğumuz sırada Bayar odaya girdi. Hatırımda kaldığına göre İstanbul Valisi Muhittin Üstündağ ve İstanbul Komutanı Halis Paşa da Bayar’la birlikteydiler. Bayar odaya girer girmez Atatürk’e seslendim:

“Paşam, Celal Bey geldi.”

Gözlerini açtı. Bayar’a baktı ve tekrar uykuya daldı. Fakat bu kez koma hali değil, sadece uyku idi. Doktorlar durumdan memnun görünüyorlardı. Atatürk’ü dinlenmeye bıraktık ve hep birlikte odadan çıktık.

Biz odadan çıktıktan sonra nöbetçi Doktor Mim Kemal Bey Atatürk’ün yanına girmiş ve bir sandalyeye oturarak beklemeye başlamıştı. O sırada Atatürk, uykudan uyanır gibi gözlerini açmış ve Kemal Bey’e sormuştu:

“Ne oldum?”

Kemal Bey cevap vermişti:

“Derin bir uyku uyudunuz efendim!”

O gün doktorlardan başka hiçbirimiz Atatürk’ün odasına girmedik.

Çok duyarlı olan ve kendisinden hiçbir şey gizlenemeyen Atatürk, atlattığı tehlikenin farkındaydı. Mutlaka bu derin uykunun sebebini soracak ve gerçeği öğrenmek isteyecekti. Üstelik komaya girdiği zaman doktorların işini kolaylaştırmak için geniş karyoladan alınarak dar bir karyolaya geçirilmişti.

Bunların hiçbiri O’nun dikkatinden kaçacak şeyler değildi. Buna rağmen biz, sorduğu takdirde vermek üzere şu cevabı hazırladık:

“12 saat düzenli bir şekilde uyudunuz efendim!”

Bir aksilik olmaması için küçük Ülkü’yü de bu cevaba hazırladık. Bunda ne kadar isabet ettiğimiz hemen ortaya çıktı. Çünkü Atatürk biraz kendini toparlayınca hemen küçük Ülkü’yü yanına çağırmış, ondan durumunu öğrenmek istemişti. Ülkü, henüz küçücük bir çocuk olmasına rağmen kendisine verilen görevi yapmıştı:

“Çok uyudunuz!”

Atatürk’e atlattığı kornayı bildirmemek için bu şekilde çok çalışıldı. Fakat O, her şeyin farkındaydı. Nitekim Hasan Rıza Soyak sabahleyin odasına girdiğinde kendisine şöyle demişti:

“Biz gittik geldik. Bu doktorlar adamı yaşatıyorlar!”

Karyolanın neden değiştirildiğini Hasan Rıza Bey’e sormuş, o da şu cevabı vermişti:

“Temizlik yapılması gerekiyordu. Aynı zamanda bir değişiklik olur diye düşündük.”

Atatürk, sözü kesmişti:

“Neyse… Arkasını sormayacağım.”

Bundan da anlaşılıyordu ki Atatürk her şeyi biliyor, fakat belli etmek istemiyordu. Her söylenen söze inanıyor görünüyordu.

Son istediği “enginar”dı, fakat yemek nasip olmadı

Atatürk birinci komaya, birinci ponksiyondan -aşağı yukarı- dört beş gün sonra girmişti. O günden itibaren bütün doktorları artık her gün toplu halde bulunuyorlardı. Muayeneleri de toplu olarak yapıyorlardı. Prof. Neşet Ömer Bey sürekli yanında bulunuyor, diğer doktorlardan ikişer kişi nöbetleşe kalıyorlardı. Atatürk bu şekilde günün her saati, her dakikasında doktorların kontrolü altındaydı.

Sonunda koma hali geçmiş ve Atatürk nisbi bir iyiliğe yüz tutalı bir hafta kadar olmuştu. O sırada Atatürk’ün karnındaki su yine çoğalmaya, dolayısıyla da baskı artmaya başlamıştı. Atatürk yine oturmakta, uzanmakta fevkalade güçlük ve ıstırap çekiyordu. Buna rağmen hepimizi hayretler içinde bırakan bir gücü vardı. Metanetini kesinlikle kaybetmiyor, acizlik göstermiyordu. Her gün düzenli tıraş oluyor, bütün tuvaletlerini banyoya giderek orada yapıyordu.

Son zamanlarda çok dermansızdı. Ayakta duramayacak duruma gelmişti. Bu yüzden banyoya gitmesi için özel bir araba yaptırılmıştı. Bu arabayı çok ender kullandı. Yine her sabah gazeteleri düzenli inceliyordu.

Atatürk, karnında biriken suyun doğurduğu ıstırap o kadar artmıştı ki, ilkinde olduğu gibi, suyun bir an önce alınmasında yine ısrara başlamıştı. Doktorlar ise su ne kadar geç alınırsa o kadar iyi olacağı görüşündeydiler. Atatürk bir sabah, suyun alınması için çok ısrar etti. Doktorlar toplandı, uzun süren konsültasyon sonunda suyun alınmasına karar verildi. Çünkü artık nefes alma sıkıntısı da artmıştı.

İkinci ponksiyon bu kez Dr. Mehmet Kamil Bey tarafından yapıldı. Yine hayli su alındı. Fakat bu ikinci ponksiyon, maalesef sevgili Atatürk’ü ölüme biraz daha yaklaştırmıştı.

O günlerde Atatürk’ün canı enginar istemişti. Mevsimi olmadığı için, Hasan Rıza Soyak Hatay’dan telefonla enginar sipariş etmişti. İkinci ponksiyonun ertesi sabahı odasına girdiğimde bana sordu:

“Yahu doktorlar bana niçin enginar yedirmiyorlar?”

Ben de kendisine enginar mevsimi olmadığı için Hatay’a sipariş edildiğini ve bu günlerde geleceğini söyledim. Memnun oldu.

Bu enginar yemeği Atatürk’ün yanında bulunduğum uzun yıllar içinde içten arzu ederek sipariş ettiği ilk ve son yemekti.

Maalesef bunu yemek kendisine nasip olmadı.

“Koca bir tarih göçüyor”

8 Kasım günüydü. Nöbetçiydim. Yine nöbetçi doktoru olan Abravaya ile birlikte salonun Atatürk’ün yattığı odaya yakın penceresi önünde oturuyorduk. Saat 6.30 sularıydı. Atatürk’ün berberi Mehmet koşarak yanımıza geldi ve heyecanla, Atatürk’ün fenalaştığını, istifra etmekte olduğunu haber verdi.

Bu istifra olayı önemliydi. Zira doktorlar istifra etmesini tehlikeli buluyorlardı. Bu haber üzerine hemen Hasan Rıza Bey’e bilgi verdim. Ayrıca bir kişiyi de Neşet Ömer Bey’e haber vermeye gönderdim.

Abravaya ve Hasan Rıza Beylerle birlikte yanına girdiğimizde Atatürk, yatağının içinde doğrulabilmişti. İki eliyle yanlarına dayanıyor ve ağzına doğru tutulan tasa istifra edebilmek için büyük bir güç harcadığı açıkça anlaşılıyordu. İyice istifra edemediği için bulantının etkisinden sıkıntı duyarak sürekli söyleniyordu:

“Hay Allah kahretsin!”

Bu şekilde safra çıkarmakla uğraşırken bir ara Hasan Rıza Bey ile bana doğru bakarak sordu:

“Saat kaç?”

Hasan Rıza Soyak cevap verdi:

“Saat 7.00 efendimiz.”

Artık Atatürk sürekli “Saat kaç?” diye soruyor, Hasan Rıza Bey de “Saat 7.00 efendimiz” diye saati tekrar ediyordu. Bu karşılıklı konuşma birkaç kez tekrarlandı.

Biz bunu şöyle yorumlamıştık: Henüz aklı başındaydı, komaya girmemişti. Fakat o anda belki gözleri kararıyor, saati göremiyordu. Onun için aklının yerinde olup olmadığını, saati öğrenmek suretiyle anlamak ve kendini kontrol etmek istiyordu.

Son “Saat kaç? ” sorusunun ardından birdenbire kendini arka üstü yatağa attı. Aynı anda da fena halde bir titreme başladı. O kadar titriyordu ki adeta dişleri birbirine vuruyordu. O sırada yetişmiş olan Neşet Ömer Bey’le Abravaya, gereken müdahaleyi yapıyorlardı. Neşet Ömer Bey bir ara Atatürk’e seslendi:

“Dilinizi göreyim efendim!”

Atatürk, dilini yarıya kadar dışarı çıkardı.

Neşet Ömer Bey tekrar seslendi:

“Biraz daha uzatınız efendim!”

Atatürk, Neşet Ömer Bey’e baktı.

“Ve aleykümüsselam!” diyerek gözlerini kapatıverdi.

Sevgili Atatürk’ümüz artık kendinden geçmiş ve bu kez açılması maalesef mümkün olmayan bir komaya girmişti. Doktorlar telaş ve çaresizlik içinde, olağanüstü bir çaba gösteriyor ve koşuşturup duruyorlardı. Bütün bu didinmelere rağmen artık tedaviye hiçbir cevap vermiyordu. Ateş 36,5, nabız 100, solunum 22 idi.

Atatürk ne bizi, ne de yanındaki doktorları tanıyabiliyordu. Ne bakıyor, ne de konuşuyordu. Birinci koma gibi hareketli değil, hareketsiz ve sakin yatıyordu.

9/10 Kasım gecesini çok rahatsız fakat birinci komadakinin aksine ıstırapsız geçirdi. Sabah ateşi 36,8, nabzı 128, solunumu 20 idi.

Gündüz yorgun ve dalgındı. Genel durumundaki vahamet daha da artıyordu. Nabız düzenli 124, solunum 40, ateş 36,7 görülüyordu.

Gece yarısına doğru dalgınlık son haddini bulmuştu. O muazzam insan artık hayatının sonuna gelmişti. Şimdi ateş 37,8, solunum 33, nabız 132 olmuştu.

Atatürk dakika dakika soluyor, sönüyordu. Hepimiz ümitsizlik ve çaresizlik içindeydik. Artık hiç kimsede gözyaşlarını saklamak imkânı kalmamıştı. Herkes üzüntüsünü açığa vurmuştu. Nihayet meşum 10 Kasım 1938 Perşembe günü geldi çattı. Sabah saat 8.00 sularıydı. Hepimiz Atatürk’ün yanındaydık. Rengi tamamen solmuştu. Birdenbire “hı… hı… hı…” diye yalnız gırtlağından bir ses çıkarmaya başlamıştı.

Dr. Mehmet Kamil Bey başucunda karyolaya dayanmış, gözlerinden dökülen nohut tanesi iriliğindeki yaşları ak bıyıklarını ıslatıyordu. Bir yandan ağlarken, bir yandan da ıslak bir pamukla Atatürk’ün ağzına su vermeye uğraşıyordu. Bu şekilde ağzına su vererek O’nu biraz ferahlatacağını ümit ediyordu. Süreyya Hidayet Paşa ile Dr. Abravaya ise karyolanın ayakucunda, üzüntüden sapsarı kesilmiş bir halde, Atatürk’ün ayak parmaklarını hassasiyetle incelemeye çalışıyorlardı. Gerçekten acıklı ve feci bir manzara vardı.

Hayatına herhangi bir şekilde kastedilmemesi için icabında canımızı bile fedaya hazır olduğumuz Atatürk, gözümüzün önünde, güpegündüz, fani hayata veda edip gidiyor, herkes ellerini kavuşturmuş, büyük bir acz içinde duruyor ve kimsenin elinden bir şey gelmiyordu. Aman yarabbi! Adeta dehşet içindeydik.

Hasan Rıza Soyak ve İsmail Hakkı Tekçe ile birlikte, ellerimizi kavuşturmuş, son saygı durumunda duruyorduk. Hasan Rıza dayanamadı, büyük bir üzüntü içinde şöyle dedi:

“Kılıç bak, koskoca bir tarih göçüyor!”

Saat tam dokuzu beş geçiyordu.

Atatürk birdenbire gözlerini açtı. O güzel mavi gözlerini son olarak bize yöneltti. Ve hemen kapadı. Başını hemen eski durumuna getirdi. O güzel gözler artık ebediyyen kapanmıştı.

Atatürk’ün vefatı üzerine şu resmi ölüm raporu yayınlandı:

“Reisicumhur Atatürk’ün umumi hallerindeki vahamet dün gece saat 24.00’te neşredilen tebliğden sonra her an artarak bugün sabah saat 9’u beş geçe büyük şefimiz derin bir koma içinde terk-i hayat etmiştir.”

Ölüm döşeğinde çenesi bağlanmış yatarken

Atatürk’ün vefat ettiği gün Dolmabahçe Sarayı’nın içi adeta bir ibret manzarası gösteriyordu. Bizler üzüntümüzden kahrolurken, ölüm haberini alınca kalbine ateş ederek intihara teşebbüs eden aziz arkadaşımız Salih Bozok kanlar içinde yatıyordu. Saray aniden boşalıvermiş, birkaç arkadaş acımızla ve derdimizle baş başa kalmıştık. Tıpkı tarihte gördüğümüz gibi, bir yanda padişahın hasıra sarılmış cenazesi, diğer yanda ise kılıç alayı töreni hazırlıkları gibi bir hava esiyordu.

Aziz Atatürk ölüm döşeğinde, sakin ve hareketsiz, çenesi bağlanmış yatıyordu. O’nu öylece bırakıp sarayı terk edenler, açılacak olan yeni döneme göre durumlarını sağlamlaştırmaya koşuyor ve bununla uğraşıyorlardı.

Ankara ‘da cumhurbaşkanı seçimi, yeni başbakan ve Bakanlar Kurulu’nun atanması telaşı vardı. Bütün cumhurbaşkanlığı memurları hemen Ankara’ya çağrılmışlar, zavallı Hasan Rıza Soyak yapayalnız bırakılmıştı. Sarayı ne arayan, ne soran kalmıştı.

Bu acı manzara karşısında isyan etmemek mümkün değildi. Ankara telefonla bulundu. Başbakanlık Özel Kalem Müdürü Baki Bey’den, bu acı durumu Başbakan Celal Bayar’a intikal ettirmesi istendi. Bu telefon görüşmesinin üzerinden bir saat kadar süre geçmişti ki, sarayda bir faaliyet başladı. Ordu müfettişlerinin cenaze töreni hazırlıklarıyla görevlendirildikleri bildirildi. Üniformalı subaylar, Atatürk’e saygı nöbeti tutmaya başladı.

Bu hazırlıklar sırasında Cemil Cahit Paşa’nın yaptığı hizmetleri şükranla anmak isterim. Paşa, Atatürk’ün aziz naaşının büyük bir özenle nakli için neler yapmadı, nasıl didinmedi ki… Atatürk’ün mübarek tabutunu sırtında götürdü denebilecek derecede gayret gösterdi.

Durum ne olursa olsun, artık hiçbir şey önemli değildi.

Çünkü artık Atatürk yoktu. [3]

DİPNOTLAR

[1] Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, Derleyen: Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2007, s. 638-644

[2] Hasan Rıza SOYAK, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, s. 712-718

[3] Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, Derleyen: Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2007, s. 645-661