(2 Şubat1923)

GİRİŞ

T.B.M.M. Reisi Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri, 2 Şubat 1923’te İzmir İktisat Kongresi için hazırlanan Eski Gümrük Binasında İzmirliler ile sohbette bulunmuşlardır. Konferans salonunu, beş altı bin kadın ve erkek dinleyici doldurmuştu.  Gazi Hazretleri, saat iki buçukta başlayan ve 6 saati geçen uzun konuşmasında halktan 17 kişinin [Eski Matbuat-ı Dâhiliye Müdürü Fazlı Necip Bey, Hazır olanlardan bir şahıs, Sanatkârlardan İbrahim Hakkı Efendi, Gümrük memurlarından bir efendi, Kız Sultani Müdiresi Hanım, Maarif Müdürü Vasıf Bey, Hazır olanlardan bir şahıs, Darülmuallimin muallimlerinden Hikmet Bey,  Darülmuallimin muallimlerinden Hasan Ali Bey, Muallime Melahat Hanım, Sadayı Hak Gazetesi Yazarlarından Sırrı Bey, Hazır bulunanlardan bir efendi, Hazır olanlardan bir Musevi, Ahenk Gazetesi Başyazarı Şevki Bey, Darülmuallimat Edebiyat Muallimesi Nuriye Hanım, Hazır bulunanlardan bir efendi, Edirne Eski Maarif Müdürü İzmirli Rahmi Bey] çeşitli konular hakkındaki sorularına cevaplar vermiştir. Gazi Hazretlerinin konuşmasını;  açık, anlaşılır ve doğru anlatım bakımından [İzmir Bir Parola Olmuştur, Kuruluştan Çöküşe Kadar Osmanlı Devleti,  Milli Mücadele, Kadının Aile ve İçtimai Heyet Hayatındaki Yeri ve Önemi, Akşehir’de Kadınlarla Hasbıhal, Türkiye Devleti, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Hükûmet, Milli Hâkimiyet, Teşkilatı Esasiye Kanunu, Dış Münasebetlerimiz, Milli İktisat ve Kalkınma, Maarif İşleri, Hars, Milli Seciye, Milliyetperverlik, Milliyet Hissi, Medreseler, Vakıflar, Halk Fırkası, İçtimai ve İktisadi Sınıflar, Ordu, Seçme ve Seçilme Hakkı ve Ödevi] başlıkları altında göstermek mümkündür.

—***—

[Maarif İşleri]

Bir arkadaşımız sormuştu -muallim beylerden birisi olacaktır-, yeni maarifimiz nasıl olacaktır? Efendiler! Maarifimiz şöyle olacaktır ve böyle olacaktır diye izahlara girişmek, ekseriya insanı hayali bir istikamette beyhude yürütmekten başka hiçbir şeye yaramaz. Çünkü hiçbir şeye yaramamıştır. Geçmişte milletin maarif işlerini deruhte edenler [üstlenenler], neler yapmıştır? Bir an düşünelim. Hiç şüphe etmem ki, çok parlak programlar yapmışlardır. Çünkü âlim dimağlar ve çok fen sahibi insanlar yetiştirmek için işe yarar zannolunan programların kâffesini [tamamını] bu memlekette tatbik etmek istemişlerdir. Bunun neticesi dahi, bu çalışma tarzının neticesi dahi başlı başına bir sebep teşkil eder. Memleketin harabe hâline gelmesi, memleketin fakir ve cahil kalması için verilen tahsil o mahiyette idi ki, hiçbir işe yaramadığı gibi, bir süs dahi olamıyordu. Netice alınmıyordu. Nihayetinde bir süs olarak alınıyordu. Bu süs olarak alınan ve verilen tahsil memleketin her tarafında münevverler, kabiliyetli ve faal insanlar yaratmaktan ziyade, bütün bu gibi kabiliyette bulunan insanları memleketten uzaklaştırmaya yardım etmiştir. Dimağını böyle hayali şeylerle süsleyen insanlar, köyünü, kasabasını, anasını, babasını her yeri unutmuşlar, o süsleri satabilecek parlak yerler aramışlardır.

Onun için maarif nasıl olmalıdır sorusuna bendenizin vereceği cevap, iktisadiyatın talep edeceği gibi olmalıdır. Yani çalışmak için muhtaç olduğumuz şey nedir? Onu yapabilmek için ne öğreneceğiz. İstiyoruz ki, çiftçiyi yükseltelim. O hâlde çocuklara o suretle malumat verelim ki ve o surette yetiştirelim ki, bir tarafta mektepte okuduğu şeyin, anasıyla babasıyla temas ettiği zaman, tarlasına gittiği zaman yapılmakta olduğunu görsün. Yalnız bir farkla; kendisi, anasının ve babasının yapmakta olduğunun yetersiz olduğunu ve daha iyisinin şöyle ve böyle olacağını mektepte öğrenmiş olsun. Mesela, sanatkâr istiyoruz, kunduracı istiyoruz, terzi istiyoruz, her şeyi istiyoruz. Hayır, bunları öğrenmek lâzım değildir ve bunları öğrenmek ziynetli [süslü] bir şey değildir, denmiştir. Sanatkâr yoktur memleketimizde. O hâlde mekteplerimizde öyle şeyler öğretelim ki, pabuç nedir, nasıl yapılır, öğrensin. Elbise nedir ve lâzım mıdır, nasıl yapılır, öğrensin. Sonra bu kadar sahillerimiz vardır. Birtakım şeyler oluyor. Vapurlar geliyor, gidiyor. Ticaret denilen bir şeyler oluyor. Fakat çocuk onları bilmez ve öğrenmemiştir. O hâlde öyle bir şey öğretelim ki, bu memlekette en çok lâzım olan şeyi öğrenmiş olsun.

Şunu demek istiyorum ki, hayat için lâzım olan şeyleri muvaffakiyetle, sürat ve kolaylıkla istihsali [elde etmeyi] bilmemiz iktiza eden [gereken] şeylerin tamamı, maarif programımızı teşkil etsin ve öyle olacaktır. Yani umumi cehaleti yok etmeye çalışacağız. Teferruata girişmek istemiyorum. Tabii bunun için gazetelerimize, matbuatımıza büyük cereyan ve faaliyet vermek lâzımdır. Fakat bu da kâfi değildir. Bütün hocalar ve hacılar, herkes rast geldiği yerde dindaşlarını, ırktaşlarını aydınlatmayı millî bir vazife bilmelidir. İlk tahsilden itibaren hakiki ihtiyaçları karşılayacak tarz takip olunmalıdır ki, yetişecek olan çocuk yalnız nazari olarak kalmasın. Faaliyet hayatında faydalı olsun, faal olsun. Tabii orta tahsilde dahi aynı şeyi takip etmek lâzım. Fakat bugünkü medeniyetin talep ettiği seviyede varlık gösterebilmek için tabii yüksek ve bizim kuvvetimizin icap ettirdiği milliyet derecesinde insanlar yetiştirmek lâzım. Yüksek meslek erbabı yetiştirmek lâzımdır. Bunlar için icap eden her türlü ilim ve tedris evleri yapılacaktır ve bittabi yapılmalıdır. Bu dediğim şeyler bir maarif programı çizebilir. Fakat ben bu dakikadan itibaren kati olarak şöyle olmalıdır, böyle olmalıdır demek istemiyorum. Biraz sonra bunun sebeplerini izah edeceğim.

[Hars, Milli Seciye, Milliyetperverlik, Milliyet Hissi]

Bir de o arkadaşımız harstan[kültürden]bahsetmişlerdi. Efendiler! Bütün bu dediğim şeylerde muvaffak olmak ve muvaffakiyetleri sebatla ve selametle yürütebilmek için kuvvetli seciye sahibi olmalıdır. Bizim kuvvetli seciyemiz tabii millî seciyemizdir. Daima ve daima bu millî seciyemizi yükselmek, muhafaza etmek lâzımdır. Belki bu ifadeden milliyetperverlik çıkar. O çıkar. Ancak bunu diğer vatandaşlarımızın, yani bütün vatandaşlarımızın birbirine karşı kötü yorumlamasına mahal yoktur. Zira Türkiye halkı denildiği zaman, biliyorsunuz ki, mukadderatını birleştirmiş olan ve hissen ve dinen birbirine kalplerini bağlamış olan insanlardan meydana gelmiştir. Bunların içinde ırkan muhtelif olanlar vardır. Fakat muhtelif ırkta bulunanlardan birinin diğeri üzerinde onun milliyetini mahvedecek bir davada bulunmasına hacet yoktur. Fakat her biri için ayrı ayrı olduğu gibi, Türkler için de daima sadık kalmak, millî seciyelerini yükseltmek, bütün teşebbüslerinde bu sağlamlığı göstermek lâzımdır. (Alkışlar) Bu noktada gevşeklik, büyük felâketlerin sebebi, müessiri olur.

Nitekim şimdiye kadar olmuştur. Milliyet hissi, başlı başına bir içtimai heyette kuvvet ve sağlamlık kazandıran ve hayat kabiliyetini genişleten bir keyfiyettir. Bunda cahil olan, bunda gafil olan insanlardan meydana gelen bir içtimai heyet, bir ırk çürümeye mahkûmdur ve böyle bir heyetin içinde zaten lüzumu kadar sağlamlık ve kuvvet olamaz ve böyle bir heyet ve böyle bir millet devlet yapamaz. Açık söyleyelim ki, Türkler bu noktadaki gafletlerinin çok cezalarını görmüştür. Bu gafletin dahi sebebi, bu gafletin dahi müsebbipleri, hırs ve şanını tatmin etmek için milletin hâkimiyetini gasp etmiş olan insanlardır. Mesela Osman Gazi, bir devlet tesis etmiştir, bir kurucudur. Bu itibarla büyük bir tarihi şahsiyettir. Fakat benim nazarımda ırkî ve aslî unsuru -ki kendisine o devleti yaptıran milleti- mahvetmek için âdeta yaratılmış bir insandır. Zira her şeyi unutmuştur. Bir mevcudiyeti kendi ismi içinde boğmak istemiştir. Ve böylece Osmanlı Milleti diye tabii olmayan, makul olmayan bir millet yaratmak istemiştir. Bunun neticesi ne oldu?

Efendiler! Aslî unsur bu ismin fedakârlığı altında hakikaten benliğini unuttu. Fakat buna mukabil aynı ismin benliğini unutmadı. Belki her gün ve her gün biraz daha takviye etti. Gaflete sapmış olan Türkleri çiğnediler, ezdiler ve kovdular. Ben mektepten erkânıharp yüzbaşısı olarak çıktığım zaman, itiraf ederim ki, böyle bir fikir bende yoktu. Orada bir süvari bölüğü kumandanlığına tayin ettiler; geçici olarak staj yapmak için. Arabistan’da bulundum. Oradaki askeri kıtaların çoğu ora halkından mürekkepti [meydana gelmişti]. İlk defa olmak üzere kışlaya girerken kapısında bekleyen neferlerden birine dedim ki: Miralay bey burada mıdır? “Naam seyyidi“[evet efendim] dedi. Ben zabitim, karşımdaki neferdi. Benim sözümü anlamadı ve bana kendi lisanından başka bir lisanla cevap vermek istemedi ve vermedi. Bu ufak vakayı ikinci bir vaka takip etti. Bölüğü teslim aldıktan sonra talimhane meydanında onları yetiştirmek için söz söylüyordum, talim ettiriyordum. Onlar alık alık benim yüzüme bakıyorlardı. En nihayet bir arkadaşım geldi ve dedi ki: Onlar senin lisanından anlamazlar, sen Arapça öğren de, bunları öyle öğret. Bu ve bunu takip eden misallerle yavaş yavaş bir şey anlamaya başladım.

Bir şey hatırlatayım. Biliyorsunuz ki. Makedonya’da nihayetsiz [sürekli]  sürekli mücadeleler oluyordu. Türkler, Bulgarlar, Sırplar vuruşuyorduk. Niçin vuruşuyorduk? Ben o zaman bilmiyordum ve o zaman benim gibi birçokları da bilmiyordu. En çok çarpışanlar, en az biliyordu. Hakikatte onlar, milliyetini izhar [göstermek]  ve mevcudiyetlerini ispat için çalışıyorlardı. Biz de onlara diyorduk ki: Canım hepimiz Osmanlıyız, aramızda fark yoktur. Susmadıkları için tepelemeye çalışıyorduk. En nihayet onlar bizi tepelediler ve bizi kovdular.

Onun için vereceğimiz kültür bu noktadan olacaktır. Çocuklarımız bileceklerdir ki, milliyetimize ve onun muhafazası için lâzım gelen şartlara düşman olanlarla nihayete kadar mücadele edeceğiz. (Alkışlar) Çocuklarımızı öyle yetiştireceğiz ki, bu mücadeleye hakikaten kabiliyetli olsunlar. Bu mücadelenin dayandığı her türlü cihazlara [donanıma]  sahip bulunsun. Ve buna katiyen emin olalım ki, bu suretle cihazlanmamış olan içtimai heyet bugünkü mücadeleye karşı duramaz. (Alkışlar) Bu maarif bahsinde benim söyleyeceğim sözlerin hepsini hepiniz söyleyebilirsiniz. Bizim burada hepimizin söyleyeceğimiz sözleri, çok zamandan beri çok insanlar söylemiştir. Onun için sözden ziyade fiilen yapmaya teşebbüs edeceğiz. Ve fiili teşebbüslerimizin neticeleriyle, arzularımızı, maksatlarımızı ve görüşlerimizi ifade ve ispat edeceğiz.

Bilhassa köylüler hakkında çok heyecanlı olarak ve haklı olarak heyecan gösteren arkadaşımızın sözlerine cevaben arz edeyim ki, köylüyü yetiştirmek için böyle sözlerden, kitaplardan ve mekteplerden ziyade, köylünün gözle görebileceği şeyleri vücuda getirmek ve bir an evvel göstermek lâzımdır ve onu yapacağız.

[Medreseler, Vakıflar]

Bir de “medreseler ne olacak?” dendi. Müsaade ederseniz bu noktayı da ifade edeyim. Öteden beri hepimizin işittiğimiz ve az çok mütehassis olduğumuz [duygulandığımız]   bir şey vardır; o da bu gibi meselelere temastan [değinmekten] kaçınmamızdır. Ve bu temas, dine tecavüz mahiyetinde telakki olunur [anlaşılır]. Derhâl bir mukavemet ve bir mukabeleye [karşı koymaya]  maruz kalırız. Ne için ve neden dolayı? Medreseler ne olacak, evkaf [vakıflar] ne olacak dersiniz? Derhâl bu mukavemete maruz kalırsınız. Ne için? Ve bu mukavemeti yapanların ne hak ve salahiyetle bunu yaptıklarını sormak lâzımdır. (Alkışlar)

Arkadaşlar! Bizim dinîmiz İslâm dinî, en makul, en tabii bir dindir ve ancak bundan dolayıdır ki son dindir ve en mükemmeldir. Tabii olabilmek için makul olması lâzımdır. Akla, ferasete, muhakemeye, mantığa, ilme ve fenne, hepsine tamamen uygun olması lâzımdır ki, öyledir. O hâlde bu kadar açık bir hakikati bir defa anladıktan sonra, tekrar anlatabilmek için, mahsus [özel] bir sınıf hâlinde mevcudiyete hiç kimsenin hakkı yoktur. (Alkışlar) Kendisinde böyle bir hak, bir sıfat görenler, muhakkak şer’i hükümlerin aslına muhalif hareket etmiş olurlar. Çünkü biliyorsunuz ki, bizim dinîmizde ruhbanlık yoktur. (Alkışlar) Bizim dinîmizde ilmin ve faziletin istisnasız kazanılması vardır, tahsili vardır ve tatbiki vardır ve kimse bundan müstesna tutulmamıştır. Bunun üzerine hepimiz müsavi [eşit] olarak din ne ise, hükümleri ne ise bunların hepsini öğrenmeye mecburuz ve öğreneceğiz.

Bence bahis mevzuu [söz konusu]  olacak şey, ayrı ayrı medrese ve ayrı ayrı mektep değildir. Millete dinîni, imanını, bütün insani ihtiyaçlarını vermek için bir yer vardır ki, ona mektep derler. İsterseniz medrese diyelim. Fakat ona başka, ötekine başka bir şey demeyelim. Başka bir şey olmaz. Bir tane olur ve o hakiki bir millet yetiştirecektir ve İslâm yetiştirecektir. Bu soruyu soran arkadaşımızın fikrine ben de iştirak ediyorum. Hakikaten efendiler, bizim bugünkü medreselerimiz, vaktiyle medreseler yapıldığı zamandaki hâlinden çok uzaklaşmıştır. Size bir iki misal söyleyeyim:

Benim gördüğüm gibi, siz de her zaman görürsünüz. Mesela Akşehir’de –tasrihen [açıklamak üzere]  söylüyorum- mektepleri dolaştığım sırada orada mevcut olan en iyi bir medreseye girdim. Ancak benim medreseye yöneldiğim anlaşıldığı sırada çarşıda, pazarda, dükkânda, şurada burada birtakım insanlar, genç adamlar derhâl medreseye geldiler. Bunları kolaylıkla ayırdım. Çünkü zahiri kisveleri ulema kisvesi idi; cübbeleri ve sarıkları vardı. Hâlbuki ben onlardan evvel medreseye girdim ve kapıyı kapattım. Baktım ki medrese bomboştur. Yalnız birkaç efendi, birtakım odalarda çok sefil ve perişan bir hâlde oturuyorlar. Kimisi fasulye pişiriyordu, kimisi yatıp uyuyordu. Sordum birisine.

–Ne yapıyorsun burada? Dedi ki,

–Maksud okuyorum.

–Ne demektir maksud?

–İsmi meful, dedi. (Gülüşmeler) Aradım ve dedim:

–Burada hoca yok mu? Bir müdür yok mu? Bir intizam yok mu?

–Var, dediler.

–Efendim, Müftü buradadır, ders vermekle meşguldür. Dedim:

–Bunlar tembel olacaklar, dersten kaçmışlar.

Hakikaten Müftü Efendi bir odada talebesine ders veriyordu. Küçük bir oda idi. Talebe yere oturmuş, kendisi de yere oturmuştu. Siyah bir küçük tahtada Arapça birtakım şeyler yazılı idi. Dedim:

–Ne ile meşgulsünüz?” Dedi ki:

–Arapça öğretiyorum. Sordum müftü efendiye:

–Bu efendi Arapça bilir mi?

–Hepsi bilir, dedi.

–Sen bilir misin Arapça? Dedim.

–Tabii, dedi.

–O hâlde ben size bir şey sorayım ki, siz tercüme ediniz.

Gerçi ben Arapça bilmem, fakat Arabistan’da bulunduğum için anlayabiliyorum, Müftü Efendi’den daha çok biliyorum Arapçayı. (Gülüşmeler) Baktım, yokladım, bir şey yoktur.

–Neden böyledir?

Müftü Efendi dedi ki:

–Bu efendi yeni gelmiştir. Şunları da askerden yeni getirebildik.

Şu ve bu, nihayet bu kadar.

–Rica ederim, sen de bilmiyorsun, dedim.

–Doğru, dedi. Talebe bilirse neyi bilecektir. Yani en nihayet Arapça lisanını öğrenecektir. Ben:

–Bu Arapça lisanını öğrenmek için Suriye’ye, Arabistan’a gönderelim, Arapça öğrensinler. Fakat bütün medreselerimizde anlamayan, anlatamayan kimselerin böyle faydasız şeylerle meşgul olmasına mahal yoktur. Yani bu milletin evlatları bu kadar çok zaman sarf etmeye salahiyettar değildir. Az zamanda çok şey öğrenmek ve çok şey yapmak mecburiyetindeyiz, dedim.

Müftü Efendi:

–Tamamen sizinle hemfikirim. Fakat öteden beri adet olmuş, böyle gidiyor, dedi.

Diğer birçok gördüğüm misallerle anladım ki, bugün medreselerde muhtaç olduğumuz ilimler ve fenler vesaire verilemiyor. Yani yanlış bir program üzerinde çok meşgul olunuyor. Bence bir defa her Müslüman, İslami hükümleri bilmeye mecburdur. O hâlde mekteplerimizde zaten İslami hükümleri öğreteceğiz. Lâkin bunun haricinde ve üzerinde nasıl ki doktor, mühendis yetiştiriyor, ilmi [yüksek] meslekler erbabı yetiştiriyorsak, tabii dinîmizin bütün hakikatlerini ve felsefesini hakkıyla bilen âlim insanlara ihtiyacımız var. Fakat emin olalım ki, bu insanı medresenin odasından çıkaramayız ve yetiştiremeyiz.

Daha evvel çok şeyler vardır bilinecek. İlmin, fennin ve hayatın gerektirdiği çok şeyler vardır. Onların hepsini öğrendikten sonra asıl, dinin esaslı hükümlerine geçmek lâzım gelir. Çünkü o zaman ancak insanda öğrenmek kabiliyeti artabilir. Böyle yapmak lâzımdır. Böyle yapılmamak yüzünden ne oluyor biliyor musunuz’? Demin arz ettiğim gibi, bizim dinîmiz tabii bir dindir. Aklın ve her şeyin gördüğü ve keşfettiği şeylere uyar. Fakat onları bilmek şartıyla. Onları bildikten sonra, dinin felsefi hükümlerini bilmek şartıyla. Eğer biri diğerinden ayrı olursa biraz müşkülat olur ve yanlış anlama olur.

Bir gün bir camide tesadüf ettim. Ulema kisvesi giymiş bir zat vaaz ediyordu. Bu vaiz, birtakım ejderhalardan bahsediyordu. Yeraltı ejderhalarından bahsediyordu ve denizlerdeki ejderhalardan bahsediyordu ki, bugünkü ilim ve fennin kabul edemeyeceği bir şekilde. Hâlbuki ilim ve fen bilindikten sonra belki aynı noktayı izah ve tefsir etmek isteyen insan bir netice çıkarabilir ve o netice herkes tarafından kabule mazhar olabilir. Bu itibarla ben şu fikirdeyim ki, milletimizin, memleketimizin, devletimizin ilim ve irfan merkezleri bir olmalıdır ve bütün memleket evladı, oradan, dinini, ırkını, memleketini, hakiki ihtiyaçlarını, yükselme vasıtalarını öğrenerek kadınlar ve erkekler beraber çıkmalıdır. Ve aynı zamanda dinimizin yükselmesi için, her şeyimizin yükselmesi için, yüksek meslek erbabı sırasında dünyanın en yüksek âlimlerini yetiştirecek tedbirleri göz önüne alalım. Mesela Arapça bilmeyen bir insan bütün din ilimlerini Arapça lisanıyla öğretecek ve Nasara-Yensuru… Bilirsiniz ki, bunu hepimiz okuduk ve senelerce okudum, hâlâ öğrenemedim ve benim öğrenemediğimi medreselerde okuyanlar da çok iyi bildiklerini iddia edemezler. Hâlbuki maksat yalnız lisan öğrenmek değildir. Belki din ilimlerine ait tetkiklerde bulunabilmek için Arapça bilmek zaruretinden dolayı o lisanı öğrenmiş bulunuyor. Fakat o kitaplar Türkçe bulunsaydı, bence hiç Arapça öğrenmeye ihtiyaç olmayacaktı. Hatta dinî tetkiklerde bulunabilmek için Fransızca bilmek lâzımdır, İngilizce bilmek lâzımdır, Almanca bilmek lâzımdır.

Efendiler, muhterem ulema! Çok iyi bilelim ki, bizim dinîmizi bizden daha çok tetkik eden onlardır. Bugün biliyoruz ki, Garp’ta dinsizliği kendine meslek yapanlar vardır. Fakat bence, dinsizim diyen mutlaka dindardır. İnsan için dinsiz olmanın imkânı yoktur. Bu bahiste sizi daha çok yormak istemem. Yalnız bu sözü ne için söyledim, onu arz edeyim.

Dinsiz kimse olamaz. Bu umumiyet içinde şu dinin veya bu dinin tercih edilmesi bahis mevzuu olabilir. Bittabi [tabiatıyla] biz, mensup olduğumuz dinin en çok isabetli ve en mükemmel olduğunu biliyoruz ve imanımız da vardır. Fakat bu imanı, nurlandırmak [nurlandırmak] lâzım, güzel ve iyi olmak lâzımdır ki, hakikaten kuvvetli olabilsin. Yoksa imanı çok zayıf insanlardan sayılırız. O zaman bu milleti, bu memleketi yıkmak için çalışan Şükrü Hoca gibi olabiliriz. (Alkışlar)