GİRİŞ

Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük dersi öğretim programı ve ders kitaplarında; Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi, TBMM Toplantı Tutanakları ve Nutuk, ne yazık ki belge-kaynak olarak yeterince kullanılmamaktadır.

23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılacağına dair Temsil Heyeti adına Mustafa Kemal tarafından, Kolordulara (14’üncü Kolordu Komutan Vekilliğine), 61’inci Tümen Komutanlığına, Refet Beyefendi’ye, Bütün Valiliklere, Müstakil Sancaklara, Müdafaa-i Hukuk Merkez Heyetlerine, Belediye Başkanlıklarına gönderilen 21 Nisan 1920 tarihli ve Ankara çıkışlı telgraf metni [genelge], TBMM’nin hangi imkân ve şartlarda Ankara’da açıldığını gösteren tarihi bir belgedir.

Telgraf metni, 23 Nisan 1336 (1920) tarihli ve 24 numaralı Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi’nin 3. sayfasında 1 ve 2 sütunlarda “BÜYÜK MİLLET MECLİSİ BUGÜN AÇILIYOR” [1] başlığı altında yayımlandığı gibi Nutuk’ta da “TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ TOPLANIYOR” [2] ara başlığı altında yer verilmiştir.

23 Nisan 1920, reayalıktan/kulluktan hür vatandaşlığa geçişin, geleceğini tayin hak ve yetkisinin/egemenliğin tecelli ettiği ve tescil edilip taşa kazındığı gündür. 23 Nisan 1920, Türk milletinin iradesini temsil eden Birinci Büyük Millet Meclisi’nin açıldığı ve egemenliğini ilân ettiği tarihtir.

Bugünü anlama, yaşama ve kutlama coşku, sevinç ve mutluluğuna erişmenin bedelini kan ve canlarıyla ödeyenleri, başta Mareşal Gazi Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere Türk İstiklal Mücadelesinin kahramanlarını, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluşunda hizmet eden devlet ve hükümet adamlarını ve şehitlerimizi rahmet ve minnet ile anarım. Gazilerimize sağlık ve mutluluklar dilerim.

Bu anlayışla Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılışının 103. yıldönümünü idrak etmenin coşku, sevinç ve mutluluğunu yaşarken; bugünün küçükleri yarının büyüklerinin “Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı”nı tebrik ile sağlık, mutluluk ve başarılar dolu nice bayramlar kutlamanızı dilerim.

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın, Büyük Millet Meclisinin açılışı ile beraber Türk çocuklarına armağan ettiği 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 23 Nisan 1921’de Milli Bayram olarak kutlanmaya başlanmıştır.

23 Nisan’ın Milli Bayram Addine [Kabulüne]  Dair Kanun, Birinci Büyük Millet Meclisi’nin açılışından tam bir yıl sonra, 23 Nisan 1337 [1921]  tarihinde kabul edilmiş ve kanun 2 Mayıs 1337 [1921]’de Ceridei Resmiye’de [Resmi Gazete’de]  yayımlanarak yürürlüğe girmiştir [3].

Gazi Mustafa Kemal, 23 Nisan 1921’de Milli Bayram olarak kutlanmasına karar verilen 23 Nisan Bayramı’nı, 23 Nisan 1929 tarihinde Türk çocuklarına armağan etmiştir. Böylece 23 Nisan ilk defa, 1929 yılında Çocuk Bayramı olarak kutlanmıştır.

23 Nisan, 27 Mayıs 1935 tarihinde kabul edilen 2739 Sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun [4] ile “Ulusal Egemenlik Bayramı” olarak kutlanmaya devam edilmiştir.

1979 yılında ilk olarak 6 ülkenin katılmasıyla uluslararası boyuta taşınan bu milli bayramda, dünyanın birçok ülkesinden çocuklar Türkiye’ye gelmeye başlamıştır. Türk milleti, dünyada çocuklarına bayram hediye eden ve bu bayramı bütün dünya ile paylaşan ilk ve tek millettir.

17 Mart 1981 tarihinde kabul edilen 2429 Sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’da, 20 Nisan 1983’te 2818 sayılı kanunla yapılan değişiklikle [5] 23 Nisan Ulusal Egemenlik Bayramı’nın adı, “Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı” olarak değiştirilmiştir.

Türk milletinin gönlünde, onun bağımsızlığının sarsılmaz ifadesi olarak en önemli yeri tutan 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, her yıl yurt içinde ve yurtdışındaki temsilciliklerimizde, bütün kurumlarda ve okullarda çeşitli etkinliklerle kutlanarak milli birliğin kenetlenmiş ruhunu temsil etmektedir.

23 Nisan 1920 gününün anlam ve önemini anlayıp, yaşayan ve yaşatacak bugünün çocuk ve gençlerinin; Türklük bilincini “tarih bilinci” ile perçinleyerek Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olabilmelerine bir nebze katkı sunabilme mutluluğuna erişmek dileğiyle…

—***—

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ’NİN AÇILIŞI

(23 Nisan 1920)

Büyük Millet Meclisinin açılışını, bu açılış töreninin yapıldığı 23 Nisan 1920 gününün şartları ve o zamanki Ankara’nın havası içinde değerlendirmek gerekir. Olayın niteliği, milletin kendi iradesine, kendisinin hâkim olması için bir organın kuruluşudur. Gerçek anlamıyla bu, Anadolu’da yeni bir devletin kuruluşudur. Milli Mücadelede Fetvalar Savaşı, İç İsyanlar ve meşruiyet sebebiyle törene dinî bir hava hâkim olmuştur. Daha önce Meclisin 22 Nisan olarak öngörülen açılış günü, bu açılışın kutsal bir güne rastlaması için 23 Nisan Cuma gününe ve Cuma namazından sonraya alınmıştır. Heyet-i Temsiliye namına Mustafa Kemal’in bu konuda vilâyetlere, sancaklara, Müdafaa-i Hukuk merkezlerine, belediye reisliklerine ve kolordulara gönderdiği 21 Nisan tarihli genelge, aynı zamanda bir tören programı niteliği taşımaktadır.

1-Bi min-el-Kerim Nisan’ın yirmi üçüncü Cuma günü Cuma namazını müteakıb Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi küşad edilecektir.

1 — Tanrı’nın lûtfuyla Nisan’ın 23′üncü Cuma günü, Cuma namazından sonra, Ankara’da Büyük Millet Meclisi açılacaktır.

2-Vatanın istiklali, makam-ı refî’ hilafet ve saltanatın istihlası gibi en mühim ve hayati vezaifi ifa edecek olan Büyük Millet Meclisinin yevm-i küşadını Cumaya tesadüf ettirmekle yevm-i mezkûrun mübareketinden istifade ve kabl-el-küşad bil-umum mebusin-i kiram hazaratiyle Hacı Bayram Veli Camii-i şerifinde Cuma namazı eda olunarak envar-ı Kur’an ve salatdan istifade olunacaktır. Bade-l-salat Hilye-i Saadet ve Sancak-ı Şerifi hamilen daire-i mahsusaya gidilecektir. Daire-i mahsusaya dâhil olmadan evvel bir dua kıraatiyle kurbanlar zebh olunacaktır. İşbu merasimde camii-i şerifden bed ile daire-i mahsusaya kadar Kolordu Kumandanlığınca kıtaat-ı askeriye ile tertibat-ı mahsusa alınacaktır.

2 — Vatanın istiklâli, yüce Hilâfet ve Saltanat makamının kurtarılması gibi en önemli ve hayati görevleri yapacak olan Büyük Millet Meclisi’nin açılış gününü cumaya rastlatmakla, o günün kutsallığından yararlanılacak ve bütün sayın milletvekilleriyle Hacı Bayram Velî Câmi-i Şerifinde cuma namazı kılınarak Kur’an’ın ve namazın nurlarından da feyz alınacaktır. Namazdan sonra, Sakal-ı Şerif ve Sancâk-ı Şerif   alınarak Meclisin toplanacağı yere gidilecektir.

Meclise girmeden önce bir dua okunarak kurbanlar kesilecektir. Bu merasimde Câmi-i Şeriften başlayarak Meclis binasına kadar Kolordu Komutanlığı’nca askerî birliklerle özel tören düzeni alınacaktır.

3-Yevm-i mezkûrun te’yid-i kudsiyeti için bugünden itibaren merkez-i vilayette vali beyefendi hazretlerinin tertibiyle hatim ve buhar-i şerif tilavetine bed olunacak ve hatm-i şerifin son aksamı teberrüken Cuma namazından sonra daire-i mahsusa önünde ikmal edilecektir.

3 — Açılış gününün kutsallığını belirtmek için bugünden başlayarak vilâyet merkezinde, Vali Beyefendi Hazretlerinin düzenleyeceği şekilde, hatim indirilmeye ve Buhari-i Şerif okunmaya başlanacak ve Hatm-i Şerifin son kısımları uğur getirsin diye Cuma günü namazdan sonra Meclis’in toplanacağı yerin önünde tamamlanacaktır.

4-Mukaddes ve mecruh vatanımızın her köşesinde aynı suretle bugünden itibaren buhari ve hitamat-ı şerife kıraat edilerek Cum’a günü ezandan evvel minarelerde salat-ı şerife okunacak ve esnay-ı hitabede hilafetmeabımız padişahımız efendimiz hazretlerinin nam-ı nam-i hümayunu zikr edilirken zat-ı şevket-simat padişahilerinin ve memalik-i şahaneleriyle bil-umum tebaa-i mülukanelerinin bir an evvel nail-i felah ve saadet olmaları duası ilaveten tezkar olunacak ve Cum’a namazının edasından sonra da ikmal-i hatim edilerek makam-ı muallay-ı hilafet ve saltanatın ve bilcümle aksam-ı vatanın halası maksadiyle vuk’u bulan mesai-i milliyenin ehemmiyet ve kudsiyeti ve her ferd-i milletin kendi vekillerinden mürekkeb olan Büyük Millet Meclisinin tevdi eyleyeceği vezaif-i vataniyeyi ifaya mecburiyeti hakkında mev’izeler irad olunacaktır. Badehu halife ve padişahımızın, din ve devletimizin, vatan ve milletimizin halası, selameti ve istiklali için dua edilecektir. Bu merasim-i diniyye ve vataniyyenin ifasından ve camilerden çıkıldıktan sonra bilad-ı Osmaniyenin her tarafında makam-ı hükumete gelinerek meclisin küşadından dolayı resmen tebrikat icra edilecektir. Her tarafta Cum’a namazından evvel münasib suretde mevlid-i şerif okunacaktır.

4 — Kutsal ve yaralı vatanımızın her köşesinde bu günden itibaren aynı şekilde Hatm-i Şerifler indirilmesine ve Buhari-i Şerif okunmasına başlanarak, cuma günü ezandan önce minarelerde salâ verilecek, hutbe okunurken, Halifemiz, Padişahımız Efendimiz Hazretleri’nin mübarek adları anılırken, Padişah Efendimizin yüce varlıklarının, şanlı ülkesinin ve bütün tebaasının bir an önce kurtulmaları ve saadete kavuşmaları için ayrıca dua okunacak ve cuma namazının kılınmasından sonra da hatim tamamlanarak yüce Hilâfet ve Saltanat makamı ile bütün vatan topraklarının kurtuluşu için girişilen Millî Mücadele’nin önemini ve kutsallığını, milletin her bir ferdinin, kendi vekillerinden meydana gelmiş olan bu Büyük Millet Meclisi’nin vereceği vatani görevleri yapmaya mecbur olduğunu anlatan vaazlar verilecektir. Daha sonra, Halife ve Padişah’ımızın, din ve devletimizin, vatan ve milletimizin kurtuluşu, selâmeti ve istiklâli için dua edilecektir. Bu dinî ve vatanî merasim yapıldıktan ve camilerden çıkıldıktan sonra, Osmanlı vilâyetlerinin her tarafında, hükûmet konağına gelinerek Meclis’in açılmasından dolayı resmî tebrikler yapılacaktır. Her tarafta cuma namazından önce uygun şekilde Mevlid-i Şerif okunacaktır.

5-İşbu tebliğin hemen neşr ve tamimi için her vasıtaya müracaat olunacak ve serîan en ücra köylere, en küçük kıtaat-ı askeriyeye, memleketin bil-umum teşkilat ve müessesatına iblağı temin edilecektir. Ayrıca büyük levhalar halinde her tarafta ta’lik ve mümkün olan mahallerde tab’ ve teksir ve meccanen tevzi’ edilecektir.

5 — Bu tebliğin hemen yayınlanarak her tarafa ulaştırılabilmesi için her vasıtaya başvurulacak, sür’atle en ücra köylere, en küçük askerî birliklere, memleketin bütün teşkilât ve kuruluşlarına ulaştırılması sağlanacaktır. Ayrıca, büyük levhalar halinde her tarafa asılacak ve mümkün olan yerlerde bastırılıp çoğaltılarak parasız dağıtılacaktır.

6-Cenab-ı Hak’dan muvaffakiyet-i kâmile tazarru’ olunur.

6 — Yüce Tanrı’dan tam bir başarıya ulaştırması niyaz olunur.”

Heyet-i Temsiliye namına:

Mustafa Kemal [1, 2]

***

Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920’de açılmıştır. Meclis, içeriği yukarıda verilen genelgenin şartları ve havası içinde toplanmıştır. Bu genelgenin, aynı zamanda bir açılış programını kapsayan esasları aksaksız uygulanmıştır.

Güneşli bir gündü. Bir öğle zamanıdır. Hacı Bayram Camiinde Cuma namazı kılınır. Dualar okunduktan sonra camiin dışında bir alay düzenlenir. Alayın önünde Hacı Bayram Camiinin, üzerinde kutsal ayetler yazılı koyu renkli sancağı taşınır. Sancağın ardında, heybetli bir zat olan Sinop Mebusu Hoca Abdurrahman Efendi, başının üzerinde yeşil örtülü bir rahleyle yürür. Rahlenin üzerinde Kur’an-ı Kerim ve Lihye-i Sadet [Peygamberin sakalından tel] vardır. İki tarafta bir manga kadar asker yer almıştır.

Sonra ulema, şeyhler, sarıklı, kalpaklı, fesli mebuslar, ileri gelen idare adamlarıyla yüksek rütbeli askerler. Hacı Bayram Camiinden Millet Meclisinin açılacağı binaya doğru ilerlemektedir. O zamanki Ankara, bir kasaba görünüşündedir. Karaoğlan Çarşısının iki tarafı küçük dükkânlar, hanlar, kahvelerle çevriliydi. Meydanın ötesine, berisine gelişigüzel kağnılar bırakılmıştır. Kağnı hayvanları çökertilmiştir. Fakat yolun ve meydancığın bu perişan görünüşüne rağmen, havada tekbir, tehlil seslerinin dalgalandırdığı heybetli bir anlam esmektedir.

Mustafa Kemal Paşa, bu alayı Karaoğlan Çarşısında ve halk arasında karşılar, alaya katılır. Meclisin önüne varılınca üç kurban kesilir. Cemaatin âmin sesleri, tekbir ve niyaz avazeleriyle meydan uğuldamaktadır.

23 Nisan 1920’de, Ankara’da Büyük Millet Meclisinin bu açılış törenine ait resimler ne yazık ki pek zengin değildir. Fakat o zaman Meclisin açıldığı ve şimdi müze haline getirilen binada gene de bir resim vardır ki, o günün havasını, tiplerini ve görünüşünü oldukça iyi canlandırır. Bu resimde, ortada, o zamanki Ankara efelerinden bir kasap, göğsünde önlüğü, elinde bıçağıyla, ayağının dibinde çökertilen kurbanlardan birini kesmeye hazırlanmaktadır. Kurbanın postu üstüne, boyayla ay-yıldız işlenmiştir. Kasabın çevresi hocalar, imamlar, halktan adamlar ve o devir Ankara’sındaki askerleri canlandıran perişan kıyafetli, silahlı erlerle çevrilmiştir. Şimdi müze duvarlarından birinde gittikçe silikleşen bu resmin havasında, bizi o günlere çeken öz, gerçek bir anlam vardır.

23 Nisan 1920 günü o güneşli öğle havasında, Millet Meclisinin önünde dualar okunup, tekbirler getirildikten, kurbanlar kesildikten sonra Mustafa Kemal Paşa, Meclis binasının iki üç basamaklı merdivenini çıkar. Kırmızı-beyaz kurdeleler bağlanmış olan kapıya yaklaşır. Eline verilen bir makasla kurdeleleri keser. Meclise girilir. Kapıdan girenlerin dudakları, besmele ve hayır dualarıyla kımıldar.

Salona mektep sıraları yerleştirilmiştir. Karşı cepheye bir kürsü ve konuşma yeri yapılmıştır. Ankara’nın mahalle kahvelerinin birinden getirilen iki asma lâmba, Meclis tavanının münasip yerlerinden sarkıtılmıştır. Meclise girilince; Hacı Bayram sancağı, kürsünün arkasına yerleştirilir. Kur’an-ı Kerim’le Sakal-ı Şerif de Meclis kürsüsü üzerine konulur. Sonra hatim duaları ve Buharî-i Şerif okunur. Yeniden dualar başlar. Tekbirler getirilir. Nihayet sıra Meclisin açılışına gelir. Bu açılışa ancak 115 mebus katılabilmiştir. Bunlardan en yaşlı üye olarak Sinop Mebusu Şerif Bey kürsüye çıkar. İki kâtip seçilir. Reis nutkuna başlar. Reis açış nutkunun daha ilk cümlelerinde, İstanbul’un işgal edildiğini, hilâfet ve saltanat makamının esir olduğunu belirterek durumu Millet Meclisi kürsüsünden de açıklamıştır:

“— Bu vaziyette boyun eğmek, milletimize teklif olunan ecnebi esaretini kabul etmek demektir. Ancak tam bir istiklâlle yaşamak kati azminde olan ve ezelî olarak hür ve serazat milletimiz, esaret vaziyetini kemal-i şiddet ve katiyetle reddetmiş ve derhal vekillerini toplayarak büyük Meclisimizi vücuda getirmiştir. Dâhilî ve haricî tam bir istiklâl içinde mukadderatını bizzat deruhte ve idare etmeye başladığını bütün cihana ilân ederek, Büyük Millet Meclisini açıyorum… “[6]

Bu konuşmada, Büyük Millet Meclisinin kuruluşunu davet eden şartlarla, bu Meclisin niteliği ve davası kısa ve kesin şekilde özetlenmiştir. Yani İstanbul hükümeti esirdir. Fakat millet esareti kabul etmemektedir. Ezelden beri de hür yaşamıştır. Onun için artık kendi mukadderatını kendi eline almaktadır. Vekillerini seçerek kendi Meclisini kurmaktadır. Zaten kürsünün arkasındaki duvarda Arapça, fakat anlamlı bir levha vardır: “İşlerinizde meşveret ediniz!” Zaman gelecek, bu levhanın yerini Türkçe bir levha alacaktır: “Hâkimiyet kayıtsız, şartsız milletindir…”

O gün Meclis bu hava içinde ilk toplantısını tamamlar. 24 Nisan 1920’de, yani Meclisin ikinci oturumunda, Ankara Mebusu Mustafa Kemal Paşa söz alır. Bu, onun Büyük Millet Meclisi önünde ilk konuşmasıdır. Resmî günlere mahsus sivil elbise içinde, oldukça zayıf, yorgun ve hatta sıkılgandır.

Nutkunda evvelâ mütarekeden Erzurum Kongresi’ne, sonra Erzurum Kongresi’nden İstanbul’un işgaline, daha sonra da İstanbul’un işgalinden Büyük Millet Meclisinin açılışına kadar olan olayları, şartları anlatır. Kendisini, milletin bağrında bir mücahit fert olarak karar almaya sevk eden zaruretleri açıklar ve şunları tekrarlar:

“— Hayat ve şahsiyetim kendi malı olan necip milletimizin bu haklı talebi üzerine, artık benim için en mukaddes vazife, millî iradeye itaat etmeyi her şeyin üstünde görmekti. Bunun üzerine yaptığım bir tamim (genelge) ile kâfi sözümü verdim. Bu tamimin son cümleleri şuydu:

“Geçirdiğimiz şu hayat ve ölüm günlerinde, umum millete, her taraftaki amal ve tezahüratla temine azmedilen millî istiklâlimiz uğrunda, bütün mevcudiyetimle çalışacağımı temin eylerim.

“Bu mukaddes emel uğrunda, milletle beraber, nihayetine kadar çalışacağıma da mukaddesatım namına söz veriyorum. ” [7]

Mustafa Kemal’in 24 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisinde dört saat süren bu ilk nutku, onun yalnız siyasî hayatının değil, o gün bütün cepheleriyle meydana vuran yeni kişiliğinin de en önemli belgesidir. Bu nutuk, bir heyecan nutku değildir. Dinleyenlerde haykırışlar, coşkunluklar yaratan bu nutukta, yalnız mantık dile gelmiştir. Yakın tarihimizde ilk defa bir asker, bir büyük akıl ve mantık adamı olarak meydana çıkmıştır.

Böylece millet kendi Meclisini ve Meclis Reisini bulmuştur. Mustafa Kemal’in nutkundan sonra oturuma devam edilerek yapılan seçimde, Mustafa Kemal, mevcudun oy birliğiyle, Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisliğine seçilmiştir. 24 Nisan 1920. O sırada 39 yaşındaydı. [8]

DİPNOTLAR

[1]  Hâkimiyet-i Milliye, 23 Nisan 1336 [1920], No:24, s. 3, Sütun: 1-2

https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/67470/0094.pdf?sequence=94&isAllowed=y

[2]  1000 Temel Eser NUTUK 1, (Baskıya Hazırlayanlar: Dr. Birol EMİL, Melin HAS ER, Mehmet Ali AYDIN), Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1973, s. 525-528

[3] 2 Mayıs 1337 [1921]   tarihli ve 13 nolu Ceride-i Resmiye, s. 4

Numara: 112

[23 Gününün Milli Bayram Addi Hakkında Kanun]

Madde 1- Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk yevm-i küşadı olan 23 Nisan günü milli bayramdır.

Madde 2-Tarih-i kabulünden muteber olan işbu kanunun icrasına Büyük Millet Meclisi memurdur.

23 Nisan 1337 [1921]  16 Şaban 1339

[4]  01.06.1935 tarihli ve 3017 sayılı Resmi Gazete

[5]  19.03.1981 tarihli ve 17284 sayılı Resmi Gazete

[6] T.B.M.M. ZABIT CERİDESİ, 23.4.1336[1920], Devre: I, Cilt: 1, İçtima Senesi: 1, s. 1

https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d01/c001/tbmm01001001.pdf

[7] T.B.M.M. ZABIT CERİDESİ, 24.4.1336[1920], Devre: I, Cilt: 1, İçtima Senesi: 1, s. 8-37

https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d01/c001/tbmm01001002.pdf

[8]  Şevket Süreyya AYDEMİR, Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922, Cilt: II, Remzi Kitabevi, İstanbul, s. 249-253